"Ένα χνάρι στο χώμα" της Χαράς Ανδρεΐδου

 

Η ιστορία

Ο τόπος της

Υπάρχουν πολλές λογοτεχνικές αφηγήσεις που μπορούν να σταθούν σε οποιονδήποτε τόπο. Πραγματικό ή φανταστικό. Υπάρχουν άλλες που αναφέρονται σε συγκεκριμένους τόπους με τρόπο προσχηματικό˙ δεν κρύβει ένταση  η αναφορά. Υπάρχουν όμως και ιστορίες που είναι αδιάρρηκτα δεμένες με τον τόπο στον οποίο εξελίσσονται.

Δεν σκοντάφτεις, μόνο, στις γειτονιές του Όσλο διαβάζοντας Jo Nesbo˙ η πόλη είναι ένας από τους λογοτεχνικούς του ήρωες, επηρεάζει τους άλλους, συμμετέχει στην πλοκή, συστήνεται στον αναγνώστη μέσα από τη δεξιοτεχνία του συγγραφέα και το φίλτρο της εμπλοκής της σε μια αστυνομική διαδικασία. Δεν υπάρχει σελίδα του Jean-Claude Izzo που να μην οσμίζεσαι τη θάλασσα της Μασσαλίας και να μην ακούς τους ήχους από τα μπαρ και τα εστιατόριά της, τις γεύσεις των φαγητών της, την πολυπολιτισμικότητα των γειτονιών της. Διαβάζεις ιστορίες του Stewart Neville ή του Adrian Mac Kinty και νιώθεις κάτοικος του Μπέλφαστ, αναπνέεις τη βία και την αμφιβολία που βίωσε πολύ έντονα η πόλη αυτή, στο σχετικά πρόσφατο παρελθόν. Αλλά και η Βιτόρια της Eva García Sáenz de Urturi σε πιάνει απ’ το χέρι και σε τριγυρνάει στις γειτονιές και τα κτίριά της, σήμερα και πριν από αιώνες˙ παρόν και μεσαίωνας σε αδιάρρηκτο δέσιμο και με έντονη παρουσία στην αφήγηση και στην πλοκή.

Ποιος είναι ο τόπος της Χαράς Ανδρεΐδου στο νέο της μυθιστόρημα; Αν και ο ευρύτερος χώρος είναι σαφώς η Κεντρική Μακεδονία κι ένα προσφυγικό χωριό της, ο καθαυτό χώρος, ο κύριος λογοτεχνικός χώρος, είναι ένας υποχώρος, είναι μια τοποθεσία, μια αρχαιολογική ανασκαφή. Επιλογή της συγγραφέως είναι να αποκλείει άλλους συνειρμούς που να επιτρέπουν την τοποθέτηση στης συγκεκριμένης τοποθεσίας σε άλλο μέρος της Ελλάδας. Παρεισφρέουν διάλογοι και συμπεριφορές που προσιδιάζουν σε χωριά και κατοίκους τους αυτής και μόνο της περιοχής. Το ότι ο ανώνυμος χώρος μιας αρχαιολογικής ανασκαφής τρυπώνει με αξιώσεις λογοτεχνικού ήρωα στην αφήγηση μιας ιστορίας φορτώνει με περισσή ευθύνη τη συγγραφέα που το αποτολμά και στην ίδια την ιστορία ένα πλαίσιο το οποίο διαμορφώνει τους υπόλοιπους λογοτεχνικούς ήρωες και, φυσικά, δεν είναι αμέτοχος στην πλοκή.

Η απόφαση της Ανδρεΐδου να αποθέσει την ιστορία της μέσα σε μία θαμμένη στο χώμα πόλη δεν ορίζει απλώς ένα αναπάντεχο πλαίσιο˙ επιτρέπει στον εαυτό της τη δραματουργική έκπληξη. Πρόσφατα έδωσε στη δημοσιότητα η ΝΑΣΑ τις πρώτες φωτογραφίες του τηλεσκοπίου James Webb με την πρώτη απ’ αυτές να αποτυπώνει μια εικόνα του Σύμπαντος 13 δισεκατομμύρια χρόνια πριν˙ γαλαξίες σαν κομφετί ενός παιδικού πάρτυ, με τους πιο αμυδρά φωτισμένους να τοποθετούνται στις απαρχές της δημιουργίας του Σύμπαντος, μόλις που φτάνει –επιτέλους- το φως τους στον φακό του τηλεσκοπίου! Μία κουκίδα άμμου πάνω στον βραχίονα ενός ανθρώπου είναι η αναλογία και ο πλούτος που αποκαλύπτεται μέσα σ’ αυτήν την κουκίδα είναι ασύλληπτος για τον νου. Ένα τέτοιο ξέσπασμα του παρελθόντος είναι η εύρεση του νεκροταφείου της αρχαίας πόλης και το εύρημα αυτό δεν έχει μόνο ανασκαφική αξία αλλά και λογοτεχνική αφού επηρεάζει τους βασικούς χαρακτήρες του έργου της Χαράς˙ εκτός από τις πληροφορίες αρχαιολογικού χαρακτήρα που μας μεταφέρει, αποστασιοποιείται από την ιδιότητα του καρυκεύματος στο φαγητό-ιστορία και γίνεται το σκεύος μέσα στο οποίο παρασκευάζεται-δημιουργείται το φαγητό-λογοτέχνημα!

Σε αντίστιξη με τον χώρο αυτό εισάγεται στο βιβλίο κι  ένας κεντροευρωπαϊκός χώρος, επώνυμος αυτή τη φορά, το Σάλτσμπουργκ. Κι εδώ υφίσταται λογοτεχνική, συγγραφική αναγκαιότητα˙ στα ακαδημαϊκά αλλά και στα λαϊκά κτίρια αυτής της πόλης φιλτράρεται το βασικό συναισθηματικό φορτίο του χώρου της ανασκαφής και αποστάζει καθαρό το ερωτικό νάμα. Λειτουργεί όπως το δωμάτιο πανικού σε μια μοντέρνα έπαυλη˙ γύρω γύρω κίνδυνος κι εκεί μέσα ασφάλεια και περισυλλογή! Δεν είναι λόγοι τουριστικής έπαρσης και επίδειξη κοσμοπολίτικου υπερτοπικισμού, αλλά μια ολότελα αναγκαία αποφόρτιση ενός κλίματος έντασης, ακριβώς για να μπορέσει η ιστορία να επανέλθει σε καταστάσεις που επιταχύνουν την αναπνοή και επιβάλλουν εγρήγορση για τα αναμενόμενα των επόμενων σελίδων.

Ο χρόνος της

Σύγχρονη ιστορία˙ όπως και στα άλλα της μυθιστορήματα. Έλεγα στην παρουσίαση παλιότερου βιβλίου της Χαράς, το Ημερολόγια διαδρομών: «Ο χρόνος. Τώρα. Σήμερα. Άρα καταστάσεις και πρόσωπα μάλλον αναγνωρίσιμα. Και καλό και κακό. Καλό επειδή ο αναγνώστης αισθάνεται πως θα κινηθεί σε οικείο περιβάλλον αλλά και κακό επειδή η συγγραφική πένα πρέπει να έχει μερικά καντάρια αξιοσύνης παραπάνω για να τα βγάλει πέρα με “την ιδίαν αντίληψιν επί του θέματος” του αναγνώστη. Η πένα της Χαράς τα διαθέτει». Εδώ, στο νέο βιβλίο, έχουμε κι άλλο πρόσωπο του επίκαιρου: ο κόσμος του Πανεπιστημίου και η ιεραρχία του, ο μικρόκοσμος της αρχαιολογίας και οι σκοτεινές δοσοληψίες του, δεν είναι ακριβώς σε κοινή θέα ώστε να τις γνωρίζει κάθε αναγνώστης και αναγνώστρια. Μπορεί τα βασικά συναισθήματα να είναι αναγνωρίσιμα και οικεία και να συναρπάζει το πώς η συγγραφέας καταφέρνει να κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον γράφοντας για πράγματα γνωστά, αλλά τότε παίρνει η αφήγηση άλλη τροπή και το γνωστό παιχνίδι ρόλων και λόγων μεταξύ συνεργατών ή φίλων μπολιάζεται με τους χυμούς (τις σκόνες καλλίτερα και τα κεραμικά) της ανασκαφής και γινόμαστε μάρτυρες (στο βιβλίο θα μάθουμε και μια άλλη ερμηνεία της λέξης αυτής) μιας έξοχα φιλτραρισμένης αφήγησης˙ αν μια ανασκαφή δεν είναι ο ιδανικός τρόπος να μιλήσεις για τα εσώτερα της ψυχής, τότε ποιος είναι!

Μικρές αναδρομές στο παρελθόν των βασικών ηρώων, γίνονται με οικονομία και αποκτούν ιδιαίτερη δυναμική καθώς γίνονται σε καίρια σημεία της αφήγησης, την οποία ακριβώς απογειώνουν και δεν βραχυκλώνουν! Με τρόμο αντικρίζω, στα βιβλία που διαβάζω, τα πλάγια γράμματα που επιλέγει ο συγγραφέας ή η συγγραφέας για να μιλήσει για το παρελθόν του ήρωα ή της ηρωΐδας και να διακόψει τη ροή της αφήγησης˙ δεν είναι λίγες οι φορές που αυτές οι σελίδες με τα πλάγια γράμματα είναι περιττές, κατά τη γνώμη μου ως αναγνώστη. Εδώ δεν είναι˙ προσθέτουν λογοτεχνικό βάρος στο σήμερα της αφήγησης!

Οι χαρακτήρες της

Οι κύριοι χαρακτήρες της είναι δύο γυναίκες κι ένας άντρας˙ τους στέφει ως ουρανός ένας τέταρτος, ανδρικός, χαρακτήρας. Πολλοί άλλοι δευτερεύοντες ρόλοι περιστρέφονται γύρω τους στήνοντας το γαϊτανάκι του έργου. Χαρακτήρες που είναι απαραίτητοι στην πλοκή, χαρακτήρες που αντανακλούν την ταυτότητα του τόπου, χαρακτήρες που ξεδιαλύνουν (ή και τροφοδοτούν) την αχλή γύρω από τα κεντρικά πρόσωπα.

Τους φροντίζει η συγγραφέας τους χαρακτήρες της˙ δεν αφήνει κενά και τα σημεία στα οποία επιμένει είναι εκείνα που δυναμώνουν το περίγραμμα του χαρακτήρα, το κάνουν πιο απτό.

Σε ρόλο χαρακτήρα διακρίνω και δύο γωνιές (τρεις ουσιαστικά) των τοπίων που κυριαρχούν στο μυθιστόρημα. Όλες οι επιμέρους τοποθεσίες έχουν τη σημασία τους, κάποιες όμως ανάγονται σε λογοτεχνικούς ήρωες. Το πίσω μέρος μιας αυλής (και μάλιστα μόνο τις νυχτερινές ώρες), η θέση δίπλα στο παράθυρο σε μια βιβλιοθήκη και το πλάτωμα με τον βράχο απ’ όπου αγναντεύει κανείς τον κάμπο˙ σημεία που διεκδικούν εντατικά και εμφατικά τον ρόλο τους στην ψυχοσύνθεση των ηρώων, άρα και της πλοκής. Παίζουν βέβαια οι ταβέρνες και τα σπίτια τον ρόλο τους, οι βιβλιοθήκες και τα εργαστήρια, οι κήποι και τα χωράφια, τα αρχαιολογικά σκάμματα και οι τέντες, όμως οι τρεις αυτές γωνιές είναι τα οστά με το μεδούλι˙ και η συγγραφέας επιφυλάσσει και διαφορετική γεύση και άρωμα στο καθένα από απ’ αυτά!

Η πλοκή της

Δεν είναι ο καταιγιστικός ρυθμός των αλληλοδιαδεχούμενων γεγονότων που οδηγούν την αφήγηση από ασφαλή μονοπάτια. Υπάρχουν φυσικά κορυφώσεις και υφέσεις, όμως τα γεγονότα υπάρχουν στο βιβλίο της Χαράς για να αποκαλύψουν χαρακτήρες, για να δρομολογήσουν συναισθήματα, για να ξεγυμνώσουν ψυχές, να γκρεμίσουν (ή και να ορθώσουν) τείχη! Τα βιβλία της Ανδρεΐδου είναι στον αντίποδα της λογοτεχνίας όπου από τις πράξεις των ηρώων συνάγεται το συμπέρασμα για τον χαρακτήρα τους˙ εδώ είναι ο χαρακτήρας και οι εκφάνσεις του που μπαίνουν στο συγγραφικό μικροσκόπιο. Στοιχεία του χαρακτήρα ηρώων και ηρωΐδων προκαλούν γεγονότα αλλά και διαμορφώνονται από γεγονότα!

Η τεχνική της

Ο τρόπος γραφής που επέλεξε η Χαρά δεν είναι ο υπαινικτικός, ούτε η απλή παράθεση των γεγονότων. Εξάλλου τα γεγονότα είναι σε δεύτερο πλάνο˙ τα συναισθήματα είναι που πρωταγωνιστούν και αυτά περιγράφονται διεξοδικά από τη συγγραφέα. Ούτε μία λέξη των ηρώων και ηρωΐδων της, κύριων ή και δευτερευόντων χαρακτήρων του βιβλίου, δεν διατυπώνεται χωρίς την συγγραφική, ψυχολογική, εννοιολογική αλλά και πραγματολογική τεκμηρίωσή της, Πράγμα δύσκολο και επικίνδυνο επειδή μπορεί έτσι να φαλκιδευτεί ο ρυθμός της πλοκής. Μα αν δεν είναι ζητούμενος ο ρυθμός αυτός αλλά ο παλμός της καθημερινότητας των χαρακτήρων; Εκεί επιλέγει να εστιάσει η Χαρά Ανδρεΐδου και στον τρόπο που το επιχειρεί πρέπει να κριθεί˙ όχι στο ότι το επιχειρεί! Ε λοιπόν, αυτές οι σελίδες του βιβλίου, όπου οι λέξεις που εκστομίζονται (ή δεν εκστομίζονται) από τους λογοτεχνικούς χαρακτήρες υφίστανται την ψυχολογική (κυρίως) και διανοητική (έπεται αυτή) διεργασία, κρύβουν διαμαντάκια εύστοχων παρατηρήσεων και αποκαλύπτουν συγγραφική δεξιοτεχνία.

Μπορείς να περπατήσεις σε μια άδεια από κόσμο παραλία και να αφεθείς στη θέα του απέραντου γαλάζιου και να εκστασιασθείς με ένα ηλιοβασίλεμα ή μια ανατολή, μπορείς όμως και να σκύψεις και να πιάσεις μια χούφτα άμμο και να χαθείς στα λαμποκοπήματά της και στα μυστικά της˙ ο μακρόκοσμος της Ιστορίας χτίζεται από τους μικρόκοσμους των τόπων και των ανθρώπων τους. Η τεχνική της Χαράς φέρνει την ημέρα (και τη νύχτα) στο προσκήνιο του Χρόνου˙ στιγμές επιλέγει να μας προσφέρει και λάμπει στο τέλος της αφήγησής της ο Χρόνος αυτοπροσώπως!

Η συγγραφέας

Ο τρόπος της
Το μυθιστόρημα, χωρίς δεύτερη κουβέντα. Επιλέγει αυτή τη μορφή για τα έργα της η Ανδρεΐδου επειδή έτσι της δίνεται η δυνατότητα να εμβαθύνει στους χαρακτήρες της. Δε φοβάται το εκτενές του κειμένου, ούτε καταφεύγει σε εύκολα παραγεμίσματα. Κάθε της απόπειρα να εισχωρήσει στον ψυχισμό των ηρώων και των ηρωΐδων της στέφεται με επιτυχία καθώς είναι πειστική και εύστοχη. Ακόμη και όταν περιγράφει γεγονότα σε εξέλιξη βρίσκει τον τρόπο να σταθεί στη μια ματιά του ενός, στο ένα άγγιγμα του άλλου ή στην ιδιοτροπία του χώματος να αποκαλύπτει παρελθόν την ώρα που ένα ασφυκτικό παρόν μοιάζει να κυριαρχεί. Όλα αυτά χρειάζονται λέξεις για να ενσαρκωθούν σε λόγο και η Χαρά δεν διστάζει στιγμή να χαθεί στον ωκεανό τους.

Ο λόγος της

Ο λόγος που αρθρώνει μοιάζει να είναι απλός και ανεπιτήδευτος και αυτό δεν είναι κάτι που προκύπτει εύκολα. Η Χαρά τα καταφέρνει ακόμα και στις σελίδες που πρέπει να εξηγήσει τεχνικούς όρους της ανασκαφής ή της ακαδημαϊκής πρακτικής. Έτσι κερδίζει αυτό που φαίνεται να χάνει: το προσωπικό ύφος! Είναι επιλογή της να χρησιμοποιήσει απλά ελληνικά για να μιλήσει για δύσκολες καταστάσεις και να περιγράψει συναισθήματα. Όλοι καταλαβαίνουμε πολύ καλά κάποιες λέξεις, όπως αλήθεια ας πούμε, αλλά ας επιχειρήσουμε να δώσουμε τον ορισμό της ή να πούμε περισσότερα πράγματα γι’ αυτήν χωρίς να καταφύγουμε σε παραδείγματα; Τότε τα πράγματα σκουραίνουν και για να τα καταφέρουμε πρέπει να έχουμε την απαραίτητη σκευή. Αυτήν που έχει αναμφίβολα η Ανδρεΐδου.

Η σκευή της

Οι σπουδές της στη γλώσσα και στην αρχαιολογία, οι επιδόσεις της ως υπεύθυνη εργαστηρίων γραφής και η αναμέτρησή της με πέντε ιστορίες που έγιναν πέντε μυθιστορήματα είναι το αντικειμενικό, το μετρήσιμο μέγεθος. Το άλλο, το εσωτερικής προέλευσης, το χθόνιο και εγγενές, είναι η προσήλωσή της στον εσωτερικό κόσμο των ανθρώπων, η ενδοσκόπηση και η παρατήρηση μύχιων σκέψεων. Δε χρειάζεται τηλεπάθεια ή μυστικισμός˙ η Χαρά έμαθε, ασκήθηκε, προσπάθησε και κατάφερε να ερμηνεύει τα σημάδια, των σωμάτων ή των λέξεων, των κινήσεων ή των παύσεων. Γι’ αυτό και η πλοκή της δεν απαιτεί εντάσεις τραγωδίας ή αβυσσαλέα πάθη˙ της αρκεί ένα ερωτικό άγγιγμα, της αρκεί ακόμα και ένα ερωτικό υπονοούμενο για να στήσει το δικό της γαϊτανάκι και να μας παρασύρει στις περιστροφές του.

Το επίτευγμά της

Το επίτευγμά της είναι η σταθερότητα στον χρόνο˙ γράφει συνεχώς, έχει ήδη πέντε μυθιστορήματα, ο άνθρωπος είναι πάντα στο επίκεντρο, η γλώσσα είναι πάντοτε η απλή που εμβαθύνει χωρίς υπερβολές, η ατμόσφαιρα είναι κατά βάση ερωτική.

Έχει πια ένα λογοτεχνικό σώμα πίσω της, μπορεί να στραφεί με σιγουριά προς τους αναγνώστες ή τις αναγνώστριές της και να κλείσει συνωμοτικά το μάτι˙ σ’ ένα ακόμα μυθιστόρημα μαζί. Όσο κι αν από έργο σε έργο διαφοροποιείται στα θέματα και στους χαρακτήρες, όσο κι αν περνώντας ο καιρός μοιάζει να θέλει να μπολιάσει τα έργα της και με γνώσεις που δεν άπτονται αμέσως του λογοτεχνικού χώρου, έχει καταφέρει να αναπτύξει μία σταθερά στη σχέση της με το αναγνωστικό της κοινό: τη σταθερά της εμπιστοσύνης!

(Ομιλία στην παρουσίαση του βιβλίου, 18-07-2022)

(Πηγή φωτογραφίας)