Για τη νουβέλα ΜΑΤΙΑ ΣΤΕΓΝΑ, ΧΕΙΛΗ ΣΦΡΑΓΙΣΜΕΝΑ του Πρόδρομου Μάρκογλου από τις εκδόσεις ΕΝΕΚΕΝ

 

Η πολιτική βία, όπως εκφράστηκε με τις οργανώσεις που ασκούσαν αντάρτικο πόλης από τη δεκαετία του 1970 και μετά στην Ελλάδα, αποδόθηκε με τον όρο τρομοκρατία. Ο όρος υιοθετείται σχεδόν αβίαστα ακόμα και από λογοτέχνες που τον εισάγουν στις λέξεις των κειμένων τους που έχουν ως θεματική τους αυτήν ακριβώς την πολιτική βία. Το ίδιο κάνει και η κριτική. Ένα, από τα λίγα αντίστοιχα, κείμενα στην ελληνική βιβλιογραφία τιτλοφορείται:

 Πολιτική Βία, Ιστορική Μνήμη, Τραύμα: αναπαραστάσεις της τρομοκρατίας σε σύγχρονα Ελληνικά Λογοτεχνικά Κείμενα και Μαρτυρίες
(ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ, τχ. 38, ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2011, σ. 120-135)

 και η πρώτη πρόταση στο περιοδικό που το φιλοξενεί γράφει:

Το άρθρο παρουσιάζει τα ερευνητικά συμπεράσματα που προέκυψαν από τη μελέτη μυθοπλαστικών έργων και μαρτυριών της σύγχρονης νεοελληνικής γραμματείας και τα οποία θέτουν στο επίκεντρο της προβληματικής τους την έννοια της τρομοκρατίας.

 Οι δύο συγγραφείς του άρθρου (Βασιλική Λαλαγιάννη και Βασιλική Πέτσα) το λένε κάπως αλλιώς:

 Το άρθρο αυτό θα προσπαθήσει να διερευνήσει τις απεικονίσεις σε σύγχρονα λογοτεχνικά κείμενα μορφών ακραίας πολιτικής βίας που διαπράττονται από μη κρατικούς φορείς και εμπίπτουν, ακολουθώντας την τυπολογία του Post, στον ιδεότυπο της «λαϊκής επαναστατικής τρομοκρατίας».

 Ξεκινούν το κείμενό τους με τη διαπίστωση πως

Η πολιτική βία και η τρομοκρατία έχουν αποτελέσει σε πολλές λογοτεχνίες του δυτικού κόσμου πρόσφορο έδαφος λογοτεχνικής επεξεργασίας λόγω του ισχυρού συμβολικού τους φορτίου.

και στέκονται ιδιαιτέρως στον όρο τρομοκρατία τον οποίο χαρακτηρίζουν ως πολύσημο και αμφιλεγόμενο και ο οποίος

συνιστά πεδίο διερεύνησης και αναλυτικής επεξεργασίας για διάφορες επιστημονικές ειδικότητες, εμφιλοχωρώντας παράλληλα και στον πολιτικό λόγο πλείστων άλλων κοινωνικοπολιτικών φορέων δημοσίου λόγου.

 Αναγνωρίζεται η δυσκολία του να οριστεί επακριβώς:

 Ειδικότερα, ο εννοιολογικός προσδιορισμός του όρου «τρομοκρατία» συνιστά πεδίο έντονων ιδεολογικών, θεωρητικών και πολιτικών αντιπαραθέσεων, γεγονός που καθιστά αδύνατη μια κοινά αποδεκτή εννοιολογική οριοθέτησή του στις επιστήμες που ασχολούνται με αυτόν όπως, για παράδειγμα, στον χώρο των πολιτικών επιστημών, της κοινωνιολογίας αλλά και της ψυχολογίας.

 Πρόσθετη δυσκολία είναι και η μη στατικότητα ή τυποποίηση των μορφών δράσης:

 Παράλληλα, η ιστορική διαφοροποίηση των μορφών ακραίας πολιτικής δράσης εναντίον των εκάστοτε προσδιοριζόμενων «εξουσιαστικών» μηχανισμών —και ως τέτοιοι θεωρούνται το κράτος, «ξένα συμφέροντα» καθώς και διάφοροι κοινωνικοπολιτικοί θεσμοί- δεν επιτρέπει τη σκιαγράφηση μιας άρρηκτης συνέχειας στην εξέλιξη των πρακτικών, των κινήτρων και των διαφόρων άλλων αναλυτικών παραμέτρων που ορίζουν την έννοια της «τρομοκρατίας».

 Παρόλα αυτά εμφανίζονται κοινές συνιστώσες στην προσπάθεια αποσαφήνισης του όρου:

 Μπορούν όμως να εντοπιστούν ορισμένες κοινές συνιστώσες στις απόπειρες προσδιορισμού του πολύσημου και συγχρόνως αμφίσημου αυτού όρου […] όλοι οι ορισμοί συγκλίνουν σε τρία σημεία: το πρώτο αφορά την κατ’ επανάληψη χρήση βίας η οποία, μέσω της εγγενώς εργαλειακής της στοχοθεσίας, οφείλει να διαχωριστεί από την έννοια της πολιτικής δύναμης που κατέχεται από κοινωνικοπολιτικές ομάδες ως αυτοσκοπός˙ το δεύτερο σημείο αφορά το προσδοκώμενο αποτέλεσμα της χρήσης βίας, την επιδίωξη και την επιλογή των πολιτικών στόχων˙ και το τρίτο αναφέρεται στην πρόθεση των φορέων πολιτικής βίας να προκαλέσουν τρόμο πρωτίστως στην ομάδα-στόχο και δευτερευόντως στον πληθυσμό, ως μέσο αφύπνισης.

 Από την άλλη:

 […] Η λογοτεχνία, ως διακριτό πεδίο της πολιτισμικής παραγωγής, συνιστά σημαντικό φορέα διαμόρφωσης και επαναδιαπραγμάτευσης της ιστορικής μνήμης. Με τη διαμεσολάβηση της αφηγηματικότητας επιτυγχάνεται η μετατροπή ενός γεγονότος-εικόνας σε ψυχική αναπαράσταση. Με άλλα λόγια, «τα ιστορικά γεγονότα εισέρχονται στον χώρο της μνήμης μόνο όταν έχουν μετασχηματιστεί σε αφηγηματικά γεγονότα», σε μια αλληλουχία επίδρασης και επαναληπτικότητας που καθιστά το μοναδικό ιστορικό συμβάν πολλαπλό και εναλλασσόμενο αφηγηματικό γεγονός. Έτσι, «αντί να παρέχει παρηγοριά, το μυθοπλαστικό έργο καυτηριάζει την πληγή με άβολες ερωτήσεις και σταθερή ενδοσκόπηση. Αποκαθαίρει το γεγονός στο συλλογικό φαντασιακό με την εμφύτευση της αρχικής οδυνηρής κατάπληξης σε αφηγήσεις, ποιήματα, θεατρικά έργα και ιστορίες». Παράλληλα, σε επίπεδο υποκειμένου, αλλά και ειδικότερα σε ό,τι αφορά το συμβάν της τρομοκρατικής πράξης, ο λογοτεχνικός λόγος με «τις αφηγηματικές του συμβάσεις, τη δύναμη αλλά και την αυθαιρεσία, ενδεχομένως, της μυθοπλασίας, μπορεί να προσεγγίσει με τον δικό του τρόπο τον τρομοκράτη και να συλλάβει τη συνολική, εξωτερική και εσωτερική του κίνηση».

Οι δύο ερευνήτριες εντοπίζουν δεκατρία λογοτεχνικά βιβλία που εκδόθηκαν από το 1987 έως το 2010.

 […] Στην κατηγορία της μυθοπλασίας με θέμα την τρομοκρατία (στο «μυθιστόρημα της τρομοκρατίας», όπως θα μπορούσε να ονομαστεί), εντάσσεται μια ομάδα έργων -μυθιστορήματα και διηγήματα- τα οποία αναφέρονται στην ένοπλη πολιτική βία και σε τρομοκρατικές πράξεις και τα οποία, κατά κύριο λόγο, έχουν εκδοθεί τα τελευταία δέκα χρόνια: Το Θολάμι του Ν. Κάσδαγλη (1987), Το πέμπτο γένος του Δ. Νόλλα (1988), Άγγελοι από το Νοέμβρη του Θ. Θεοδωρόπουλου (1989), Οι πολίτες της σιωπής της Ν. Ευθυμιάδη (1993), Ο άνθρωπος που ξεχάστηκε του Δ. Νόλλα (1995), Οι σχοινοβάτες της Α. Κουκουτσάκη (2002), Τέσσερις ελληνικοί φόνοι του Α. Πανσέληνου (2004), Το σπίτι και το κελί τoυ X. Χωμενίδη (2005), Η μανία με την Άνοιξη του Α. Μαραγκόπουλου (2006), Το άλλο μισό μου πορτοκάλι του Λ. Μαυρόπουλου (2007), Το έβδομο ανακοινωθέν του Γ. Πέτσα (2010), Ο καιρός του καθενός του Δ. Νόλλα (2010) και το συλλογικό Θρυμματισμένος πλανήτης, που εκδόθηκε το 2004.

 Τα βιβλία τα οποία αποτέλεσαν το σώμα στο οποίο στηρίχθηκε το άρθρο των δύο κυριών δεν είναι τα μόνα που εκδόθηκαν μέσα στο χρονικό εύρος που καλύπτει και συνεχώς προστίθενται και άλλα μεταγενέστερα.

 Το θέμα αυτών των βιβλίων είναι που διεγείρει τα αντανακλαστικά της κριτικής. Το φαινόμενο της ένοπλης δράσης οργανώσεων που τοποθετούνται στην «επαναστατική αριστερά», στην Ελλάδα, ξεκίνησε αμέσως, σχεδόν, με τη Μεταπολίτευση. Επαναστατική Οργάνωση 17 Νοέμβρη και Επαναστατικός Λαϊκός Στρατός εμφανίζονται με μία εκτέλεση και μία βομβιστική επίθεση το 1975. Το 1977 και το 1985 καταγράφονται οι δύο πρώτοι νεκροί αντάρτες πόλης˙ ο Χρήστος Κασίμης και ο Χρήστος Τσουτσουβής. Και οι δύο συνδέονται με τον ΕΛΑ ενώ και για τους δύο ειπώθηκε πως εκτελέστηκαν από συντρόφους τους για να μη συλληφθούν˙ στην περίπτωση μάλιστα του Κασίμη κατηγορήθηκε ο Γιάννης Σερίφης ο οποίος πολύ αργότερα συνελήφθη και ως μέλος της 17Ν. Η περίπτωση του Χρήστου Τσουτσουβή έχει κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που την έκαναν να γίνει αντικείμενο και της λογοτεχνίας.
(Σπύρος Λαζαρίδης, Ο Χρήστος Τσουτσουβής στην ελληνική λογοτεχνία: https://tsalimi.blogspot.com/2018/05/blog-post_14.html)

Το πρώτο βιβλίο της ελληνικής λογοτεχνίας το οποίο στρέφει την προσοχή του στην ένοπλη βία ως πολιτική έκφραση και διαμαρτυρία είναι το Θολάμι (1987) του Νίκου Κάσδαγλη (1928-2009) και έχει σαφή αναφορά στα γεγονότα που συνέβησαν τον Μάιο του 1985 και κατέληξαν στον θάνατο τριών αστυνομικών και ενός αντάρτη πόλης˙ του Χρήστου Τσουτσουβή.
Το δεύτερο βιβλίο της θεματικής αυτής σειράς δεν εστιάζει σε ένα συγκεκριμένο γεγονός αλλά δίνει ένα γενικότερο περίγραμμα˙ είναι το Πέμπτο γένος (1988) του Δημήτρη Νόλλα (γεν. 1940).
Και στα δύο αυτά βιβλία, νιώθει την ανάγκη να αναφερθεί ο Δημοσθένης Κούρτοβικ στην κριτική του για το τρίτο βιβλίο (και χρονολογικά και θεματικά), το Άγγελοι από το Νοέμβρη (1989) του Θόδωρου Θεοδωρόπουλου (άγνωστο τον θεωρεί ο Κούρτοβικ˙ σύμφωνα με το οπισθόφυλλο των Αγγέλων, το πρώτο βιβλίο του εκδόθηκε το 1964, επανεκδόθηκε το 1973 και μέχρι τους Άγγελους έβγαλε άλλα έξι βιβλία, κάποια σε αυτοέκδοση. «Μάλλον άτυχο διήγημα» θεωρεί το «Θολάμι» και «πολύ σημαντική νουβέλα» «Το πέμπτο γένος»:

Σε σύγκριση με αυτά τα δύο έργα, η νουβέλα του Θόδωρου Θεοδωρόπουλου αγγίζει την τρομοκρατία σ’ ένα βαθύτερο στρώμα και τη συσχετίζει αμεσότερα με τη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα. Αν στο «Θολάμι» ο Κάσδαγλης περιέγραψε τον τρομοκράτη σαν ένα άγριο παγιδευμένο θηρίο, που ωθείται από το ένστικτο της αυτοσυντήρησης σε πράξεις τυφλής βίας, αν στο «Πέμπτο γένος» ο Νόλλας υπαινίσσεται μια τρομοκρατία που αποτελεί αόρατη εστία αντίστασης στην κρατική «αντιτρομοκρατία» (την πραγματική τρομοκρατία), ο Θεοδωρόπουλος παρουσιάζει μια τρομοκρατία που δεν έχει τίποτα το ηρωικό ή « τρομοκρατικό», παρά σαπίζει μαζί με το καθεστώς που αντιμάχεται. Στο «Άγγελοι από το Νοέμβρη» η τρομοκρατία είναι η επιτομή των συμπτωμάτων μαρασμού και εκφυλισμού ολόκληρου του χώρου, μέσα στον οποίο δρα, υποτίθεται, ως απελευθερωτική και εξυγιαντική δύναμη.
(Δημοσθένης Κούρτοβικ, Τα σάπια μήλα του Νοέμβρη, εφημερίδα Ελευθεροτυπία, Σάββατο 22 Ιουλίου 1989)

 Το άρθρο-μελέτη με το οποίο ξεκίνησε αυτό το κείμενο περιλαμβάνει στα βιβλία κάτω από τον τίτλο «το μυθιστόρημα της τρομοκρατίας» και το «Το άλλο μισό μου πορτοκάλι» (2007) του Λευτέρη Μαυρόπουλου (γεν. 1962). Η έναρξη της λογοτεχνικής αφήγησης του Μαυρόπουλου από τον Μεσοπόλεμο είναι που δίνει ένα ιστορικό πλαίσιο αναφοράς. Ο αντίλογος όμως στη βία της εξουσίας και των φορέων της εξαντλείται σε εκδίκηση η οποία τοποθετείται στο πλαίσιο της ατομικής ή έστω οικογενειακής αυτοδικίας, ακόμη και όταν ξεσπάει τυφλά, σε άτομα που δεν είχαν εμπλακεί άμεσα στα γεγονότα του οικογενειακού παρελθόντος. Και επιπλέον, οι κυρίως φόνοι στόχων του εκτελεστή, παρόλο που τα θύματα έχουν τα χαρακτηριστικά των θυμάτων της ένοπλης τρομοκρατικής δράσης μετά τη Μεταπολίτευση έγιναν πριν την κήρυξη της εφτάχρονης Δικτατορίας!

 Στο Άλλο μισό μου πορτοκάλι, του Λευτέρη Μαυρόπουλου, διαγράφεται, συχνά υποβόσκουσα, μια αλληλουχία ανάμεσα στον Μεσοπόλεμο, την Αντίσταση, τον Εμφύλιο, τη δικτατορία και την τρομοκρατία, ως μετάδοση του τραύματος διαμέσου των γενεών, με τους απογόνους να εκδικούνται για τα δεινά που υπέστησαν μέλη του οικογενειακού περιβάλλοντος στη διάρκεια διακριτών ταραγμένων περιόδων της πρόσφατης ελληνικής ιστορίας.

Μια τέτοια αλληλουχία γεγονότων υπάρχει όμως στο βιβλίο που παρουσιάζουμε σήμερα. Πολλές φορές, προσεγγίζοντας ένα βιβλίο ή ένα κείμενο για το θέμα που θίγεται στις σελίδες του και τις λέξεις του, βρισκόμαστε κατάματα με την αλήθεια, και τη γοητεία, της ίδιας της λογοτεχνίας. Αξίζει να διαβάσει κάποιος ή κάποια το νέο βιβλίο του Πρόδρομου Μάρκογλου επειδή εντάσσεται σε συγκεκριμένη θεματική ή επειδή είναι Μάρκογλου; Ή και αλλιώς! Επηρεάζει η θεματική το λογοτεχνικό ύφος και τη λογοτεχνική αξία ενός έργου;

Τα πεζογραφικά βιβλία του Μάρκογλου είναι μια γειτονιά! Οι άνθρωποί της μπαινοβγαίνουν από το ένα σπίτι στο άλλο. Το ίδιο κάνει και ο χρόνος. Σκύβει και αφήνει μία στιγμή του, πότε στο ένα και πότε στο άλλο. Φευγαλέες αναφορές σε ένα βιβλίο αποκτούν σάρκα και οστά σ’ ένα άλλο. Στην «Καταδολίευση» (2006) έχουμε τον Πήτερ Κουρτς και τη Φωτεινή και σκόρπιες κουβέντες για κάποιο παιδί!

 Κι εκείνη η φευγαλέα κουβέντα, μια χαζοκουβέντα βέβαια, της νοσοκόμας για κάποιο πιθανό παιδί της Φωτεινής είχε καρφωθεί στο μυαλό του και τον πονούσε.

 Στο Μάτια στεγνά, χείλη σφραγισμένα το παιδί υπάρχει και είναι ο Πέτρος Κατραντζής.

 Ο Πρόδρομος Μάρκογλου, θέλοντας να μιλήσει για κάποια πρόσωπα, τα οποία η συγκυρία τα έφερε σε κοινό μονοπάτι, ανοίγει μερικά οικογενειακά άλμπουμ. Δείχνει πρόσωπα και αφηγείται ιστορίες. Όταν κάποιος ή κάποια επιλέγει να αφηγηθεί με τρόπο που να αποσπά το ενδιαφέρον (και την ευχαρίστηση) του ακροατή ή της ακροάτριάς του, τότε κάνει την ιστορία του λογοτεχνία. Ο Μάρκογλου, εκτός του γεγονότος πως κάνει τις ιστορίες του λογοτεχνία, εισάγει στη λογοτεχνία του και την Ιστορία αριστοτεχνικά. Και όχι μόνο! Κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν. Δηλαδή πρόσωπα! Που περιδιαβαίνουν τόπους και στιγμές. Από το 1846 που γεννήθηκε ο ήρωάς του Νικόλαος Μαλτέζος ο πρεσβύτερος έως το 1995-1996 όταν συνελήφθη ο Νικόλαος Μαλτέζος ο νεότερος.

 Και στο ενδιάμεσο: Κρητική επανάσταση το 1866, ελληνική διασπορά στον 19^ο αιώνα, λογοτεχνία και εμπόριο, κοινωνικές ιδέες και έρωτας, Καβάλα και καπνός, εθνική συνείδηση και Μακεδονικό, Βαλκανικοί αγώνες και απελευθέρωση-προσκύρωση εδαφών από την Ελλάδα, Μεσοπόλεμος, αγωνιστικός συνδικαλισμός και ανάπτυξη φασισμού, Ισπανικός Εμφύλιος και Έλληνες αντιφασίστες, Αλβανικό Μέτωπο και μαρτυρική επιστροφή στρατιωτών στις εστίες τους, Κατοχή, Βουλγαρική Κατοχή στη Βόρειο Ελλάδα, Αντίσταση, Εαμοκρατία, Λευκή Τρομοκρατία, Άγγλοι και Ινδοί και Χίτες, Εμφύλιος, Εξορίες και Εκτελέσεις, Πολιτική και Συναλλαγή, Δικτατορία, Πυρήνες Επαναστατών.

 Η παράθεση προσωπικών ιστοριών ενταγμένων σ’ έναν ιστορικό καμβά γεγονότων δεν είναι κάτι το πρωτόγνωρο για όποιον ή όποια διαβάζει βιβλία του Μάρκογλου. Εδώ όμως υπηρετεί και έναν άλλον σκοπό! Είναι λες και σου λέει πως εκτός από το κισμέτ, τη μοίρα, υπάρχει και η νομοτέλεια! Ό,τι έγινε χθες μπορεί να έχει την αντανάκλασή του στο μέλλον! Πιάνοντας το νήμα από τρεις γενιές πίσω έχει την ευκαιρία να δώσει στο αναγνωστικό κοινό ως λογοτεχνική ύλη έναν κόσμο γεγονότων και προσώπων που εγγράφονται στο υποσυνείδητο των επόμενων ηρώων του. Ο γιος κουβαλάει μάνα και πατέρα, ο εγγονός έχει ρίζες και σουσούμια από παππού και γιαγιά. Οι ιδέες μεγαλώνουν και γίνονται πράξη, αλλά δε συνοδεύονται πάντα από μεγαλείο. Ενίοτε καταλήγουν σε έγκλημα και κατάπτωση.

 Το πρώτο μέρος του βιβλίου ονομάζεται: Αυτόδικοι! Και το δεύτερο: Κινούμενη άμμος! Ο τίτλος: Μάτια στεγνά, χείλη σφραγισμένα. Λέξεις με αρνητικό πρόσημο!

 Ο Μάρκογλου εστιάζει στο πριν και στο μετά και όχι στο παρόν μιας οργάνωσης ένοπλου αγώνα, μιας τρομοκρατικής οργάνωσης. Παρουσιάζει τα μέλη της με ευθύ και όχι συμβολικό τρόπο, όπως άλλα λογοτεχνήματα. Η φθορά της κοινωνίας και η αγριότητα της εξουσίας εμφανίζεται ως αφηγηματικό υλικό και όχι ως σύμβολο μέσα από τη βιολογική φθορά προσώπων ή το σάπισμα των φρούτων σ’ ένα τραπέζι για να θυμηθούμε το Πέμπτο γένος και τους Άγγελους από το Νοέμβρη!

Και βέβαια οι εκτελέσεις ως φόνοι, ως αφαίρεση ζωής, είτε εκείνων που θεωρούνται ταξικοί και πολιτικοί εχθροί είτε ετοιμοθάνατου συντρόφου για να μην πέσει στα χέρια των αντιπάλων.

 Η ψυχική και πνευματική του ταραχή ήταν πολύ μεγάλη και δεν μπορούσε να απορροφήσει την πράξη.

 Εκεί κρίνονται όλα! Στο ενώπιος ενωπίω! Ο εαυτός σου και οι πράξεις σου! Οι εαυτοί μας και οι πράξεις μας.

 Σε όλα τα βιβλία του Μάρκογλου υπάρχει η πολιτική βία. Και εκφράζεται από ανθρώπους διαφόρων ηλικιών και σε διαφορετικές χρονικές περιόδους. Υπάρχει και ο τρόπος που αυτή η βία αφήνει τα σημάδια της σε ζωές και χαρακτήρες. Ο Μάρκογλου κινείται σε ασφαλή μονοπάτια όταν μιλάει για Κατοχή και Εμφύλιο˙ για κοινωνική διαστρωμάτωση σε πόλεις όπως η Καβάλα˙ για αγάπες όπως η λογοτεχνία και ο κινηματογράφος. Λίγες φορές ξεστρατίζει στο σήμερα, σε δεκαετίες τις οποίες και νεότεροι από τους αναγνώστες και τις αναγνώστριές του γνωρίζουν. Και επιλέγει να το κάνει με στιβαρό τρόπο. Ελάχιστες είναι οι αναφορές του σε τεκμήρια από την πραγματική ζωή, όπως ας πούμε η επιστολή με την οποία η οργάνωση ανακοινώνει την παύση των δραστηριοτήτων της, κάτι που παραπέμπει (και χρονικά) στην αντίστοιχη του ΕΛΑ. Κατά τα άλλα, η εξέλιξη του μύθου, η πλοκή, δεν προσφέρεται για συγκρίσεις και αποτίμηση του κατά πόσον η πραγματική ιστορία της τρομοκρατίας στην Ελλάδα παρεισφρέει στο βιβλίο του Μάρκογλου, αλλά κατά πόσον μια υπόθεση σύστασης τρομοκρατικής οργάνωσης μπορεί να έχει ιστορικές και ψυχολογικές αναφορές και να πείθει πως είναι κι αυτή ένα γεγονός-λογοτεχνική ύλη όπως είναι ο Εμφύλιος, όπως είναι οι Δικτατορίες, οι Εξορίες, οι Εκτελέσεις, Το συλλογικό Τραύμα.

Κατά τη γνώμη μου, διαβάζοντας το βιβλίο αυτό, ακόμα κι αν αγνοεί κάποιος ή κάποια το υπόλοιπο έργο του συγγραφέα, το κατατάσσει ανεπιφύλακτα στην καλή λογοτεχνία πριν αναζητήσει το θεματικό ράφι στο οποίο επίσης θα χωρούσε! Αν και είμαι σίγουρος πως ένα επόμενο άρθρο για την παρουσία της πολιτικής βίας και της τρομοκρατίας στην ελληνική λογοτεχνία δεν θα μπορέσει να το προσπεράσει χωρίς να του αφιερώσει την απαραίτητη προσοχή!

Θεσσαλονίκη, 17 Μαΐου 2024
Εκδήλωση των εκδόσεων Ένεκεν
Διεθνής Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης

Συμβολή στο έργο του Τάκη Τσεντεμαΐδη

Με αφορμή την έκθεση με έργα του Τάκη Τσεντεμαΐδη στη Δημοτική Πινακοθήκη δημοσιεύω εδώ τη συνεργασία μας το 2005. Με συμβολική αμοιβή ο Τάκης Τσεντεμαΐδης δέχθηκε να εικονογραφήσει με πρωτότυπα έργα του, ειδικά ζωγραφισμένα για το περιοδικό Τα Θρανία Της +Πόλης, κείμενα μικρών παιδιών. Ήμουν τότε αντιδήμαρχος πολιτισμού στον δήμο Σταυρούπολης και αγαπούσα πολύ τα έντυπα και την Τέχνη. Τα Θρανία Της +Πόλης θα έβγαιναν δύο φορές τον χρόνο ως ένθετο στο τριμηνιαίο περιοδικό του δήμου  Σταυρούπολης +ΠΟΛΗ. Βγήκαν τρία τεύχη. Το τέταρτο που θα έβγαινε τον Δεκέμβριο του 2006 δε βγήκε. Είχαν προηγηθεί δημοτικές εκλογές, η παράταξή μου ηττήθηκε, η νικήτρια παράταξη είχε άλλα σχέδια. 

 

Πρωταπριλιάτικη, πλην όμως, αληθέστατη εξ αποστάσεως συνομιλία

Σπύρος Λαζαρίδης

Συζήτηση με τα παιδιά του Δημοτικού Σχολείου Χωρυγίου Κιλκίς: «Ένα βιβλίο γεννιέται»

Μαγευτικό Ηλιόλουστο, 01-04-2024

Αν και Πρωταπριλιά η πρώτη απάντησή μου στην πρώτη σας ερώτηση έχει στις δύο πρώτες λέξεις της την αλήθεια. Οπότε, ας μην παρασυρθούμε από τις συνήθειες της ημέρας κι ας πούμε αλήθειες, ακόμα και στις δύσκολες ερωτήσεις όπως είναι η δεύτερη και η τρίτη. Σας ευχαριστώ πολύ, εσάς και τον δάσκαλό* σας, για την ευκαιρία αυτή να μιλήσουμε για βιβλία.

1. Τι είδους βιβλία γράφετε;

Είναι αλήθεια πως τα βιβλία μου ανήκουν σε διαφορετικά είδη γραφής. Έχω γράψει βιβλία με ποιήματα δικά μου, έχω ανθολογήσει ποιήματα άλλων σε βιβλία μου. Έχω γράψει μελέτες που κι αυτές ανήκουν σε διαφορετικά θέματα. Μου άρεζε να οδηγώ μοτοσυκλέτα και να διαβάζω λογοτεχνία, οπότε η πρώτη μου μελέτη αφορούσε την έρευνα που ένωνε τις δύο αγάπες σε ένα βιβλίο: πώς εμφανιζόταν η μοτοσυκλέτα και οι άνθρωποι που την οδηγούσαν μέσα στην ελληνική λογοτεχνία; Αυτό το βιβλίο έκανε δύο εκδόσεις κι όταν ήρθε η σειρά για τρίτη έκδοση προτίμησα να γράψω μια ανθολογία αντί για μελέτη˙ έτσι γεννήθηκε και το  πρώτο μου βιβλίο-ανθολογία με ποιήματα και διηγήματα Ελλήνων και Ελληνίδων λογοτεχνών που είχαν ανάμεσα στις λέξεις του τη μοτοσυκλέτα! 

Μου άρεζε να βρίσκω απαντήσεις στις απορίες μου και όταν δεν τις έβρισκα σε βιβλία άλλων, έγραφα τα δικά μου. Έτσι προέκυψαν βιβλία με θέματα ιστορικά. Ο τόπος όπου γεννήθηκα και ο τόπος όπου μεγάλωσα, ένα χωριό του Κιλκίς και η Θεσσαλονίκη, αποτέλεσαν το θέμα των ιστορικών βιβλίων μου, μετά από πολύχρονες έρευνες.

Ζήλευα τους ανθρώπους που είχαν την ικανότητα να διηγούνται ιστορίες. Έτσι κατάφερα, μετά από πολλά χρόνια που έγραφα τα ποιήματά μου και τις μελέτες μου, να γράψω και μια συλλογή με διηγήματα.

Η διάθεση να διηγούμαι κι εγώ ιστορίες με οδήγησε στην ανάγκη να γράψω και θεατρικά έργα, ένα από τα οποία το τύπωσα σε βιβλίο.

Ακόμα και στα ιστορικά μου βιβλία, είχα μια αγωνία, να ανακαλύπτω ανθρώπινες ιστορίες όταν μιλούσα  για τόπους και περιοχές. Έτσι, τώρα ετοιμάζω το νέο μου βιβλίο που θα είναι η βιογραφία  ενός σημαντικού ανθρώπου της Τέχνης της χώρας μας.

2.Ποιο είναι το αγαπημένο σας βιβλίο που έχετε γράψει; 

Πολύ δύσκολη ερώτηση σε έναν συγγραφέα! Στην ουσία δεν υπάρχει απάντηση σε τέτοια ερώτηση. Οι αληθινοί συγγραφείς, αυτοί δηλαδή που γράφουν επειδή τους το λέει η ψυχούλα τους και όχι επειδή ανταποκρίνονται σε κάποια παραγγελία, γράφουν για πράγματα που αγαπάνε ή για πράγματα που τους βασανίζουν το μυαλό και την καρδιά. Επειδή όμως θεωρώ πως η κινητήρια δύναμη σε έναν συγγραφέα είναι να θέλει να διηγηθεί ιστορίες που έφτιαξε με το μυαλό του και τις πέρασε στο χαρτί για να φτάσουν και σε άλλους ανθρώπους, αγαπώ ιδιαιτέρως τη συλλογή μου με τα διηγήματα: Ίχνη όζας. Αν και γράφω από το 1982 και το πρώτο μου βιβλίο βγήκε το 1986, αυτό το βιβλίο του 2013 κατέχει ξεχωριστή θέση στην καρδιά μου.

3.Από τα ποιήματά σας ποιο είναι το αγαπημένο σας; 

Εδώ τα πράγματα γίνονται ακόμη πιο δύσκολα. Ανάλογα με τη διάθεσή μου και με τις διάφορες κοινωνικές και πολιτικές συγκυρίες έρχονται συγκεκριμένοι στίχοι στο μυαλό μου. Καθώς κουβεντιάζω μ’ εσάς, λοιπόν, αυτήν την πρώτη ημέρα του Απριλίου και με όσα γίνονται γύρω μας, σε μια επικαιρότητα όπου κυρίαρχο ζήτημα είναι οι αλήθειες ή τα ψέματα διαφόρων ανθρώπων που βρίσκονται σε σημαντικές θέσεις και επηρεάζουν με τις αποφάσεις τους τις ζωές μας, ξεχωρίζω το παρακάτω ποίημα, που γράφτηκε Απρίλιο κι αυτό και βρίσκεται στο τελευταίο μου ποιητικό βιβλίο:

ΤΑ ΨΕΜΑΤΑ ΤΩΝ ΠΡΟΣΕΥΧΩΝ

Στο τέμπλο αυτό οι άγιοι είναι κουρασμένοι.

Όλη νύχτα καθαρίζουν τις προσευχές,

ξεδιαλέγουν τα ψέματα 

και τα βάζουν στην άμμο με τα κεριά για τους νεκρούς,

να πάρουν λίγη από την αλήθεια τους.

Οι νεκροί είναι αλλιώς˙

ή τους τιμάς ή δεν τους θυμάσαι,

δεν τους ικετεύεις αυτούς να πουν την καλή την κουβέντα για σένα!

Το πρωί ξαναπαίρνουν οι άγιοι τα ψέματα στις εικόνες τους,

να μην καταλάβουν οι χθεσινοί ικέτες.

Αυτά είναι εκείνη η θαμπάδα στο γυαλί,

πού όσο και να τρίβει ο νεωκόρος,

δε φεύγει.

Το άλλο βράδυ το ίδιο. 

Πρωί το πρωί ξεθυμαίνει η θολή ομίχλη όσο να πεις, 

αλλά είναι εκεί, τη βλέπεις˙

μόνο σαν πέσει πάνω της μια ατόφια αλήθεια, μια σπαρακτική εξομολόγηση,

δεν αντέχει και λειώνει, 

εξαφανίζεται. 

Άλλο ψέμα έχει τότε σειρά,

δε βολεύονται εύκολα στην αλήθεια οι ανθρώποι.

28-04-2021

4.Σκεφτήκατε ποτέ να γράψετε παιδικά βιβλία; 

Δεν τολμώ να το σκεφτώ, επειδή το θεωρώ πολύ δύσκολο. Ακόμα προσπαθώ να ξεμπερδέψω με τους δικούς μου δαίμονες και τα βιβλία που γράφω είναι για πράγματα τα οποία θεωρώ πως γνωρίζω ή θέλω πολύ να μάθω. Για τα παιδιά ισχύει αυτό που τραγούδησε ο Διονύσης Σαββόπουλος: Δεν ξέρω τι να παίξω στα παιδιά! Πραγματικά δεν ξέρω! Κι αυτά που σας λέω τόσην ώρα, τρέμω στην ιδέα πως δεν ταιριάζουν με τα ενδιαφέροντά σας και την ουσία των ερωτήσεών σας.

5.Ποιο από τα βιβλία σας βασίζεται σε αληθινά γεγονότα;

Ως ποιητής ανήκω σ’ εκείνους που γράφουν βιωματικά, δηλαδή αναζητούν τα θέματα και τις λέξεις των ποιημάτων τους στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων. Έτσι στα ποιήματά μου αντικατοπτρίζεται η πραγματική ζωή και όχι ονειρικές καταστάσεις. 

Ως ερευνητής, δεν μπορώ παρά να ψάχνω απαντήσεις σε γεγονότα και καταστάσεις που συνέβησαν, οπότε και πάλι η ζώσα αλήθεια αλλοτινών εποχών είναι το αντικείμενο των σχετικών βιβλίων μου.

Ακόμα και τα διηγήματα που έγραψα, είχαν ως πρώτη ύλη πραγματικά γεγονότα που συνέβησαν σε άλλους, κάποτε. Βρήκαν όμως τον τρόπο και χώθηκαν εκεί ανάμεσα και δικά μου χαρακτηριστικά και εμπειρίες. 

Και στο θέατρο το ίδιο. Τελικά είμαι από εκείνους τους συγγραφείς που γράφω επειδή ζω! Η ζωή είναι που τροφοδοτεί την ανθρώπινη ψυχή με ερεθίσματα για να βρει απαντήσεις και γαλήνη!

Το γεγονός πως όταν μπαίνει η τελεία σε κάποιο ποίημά μου ή σε κάποιο βιβλίο μου, νιώθω χαρούμενος και ευτυχισμένος –ακόμη κι αν το θέμα αφορούσε κάτι άσχημο, όπως ο θάνατος ή η μοναξιά- σημαίνει πως η διαδικασία γραφής είναι κάτι το λυτρωτικό και αναγκαίο!

Σας ευχαριστώ πολύ, μέσα από την καρδιά μου!

ΥΓ

Η συνέντευξη δόθηκε διά του διαδικτύου. Ηλεκτρονικά πήρα τις ερωτήσεις και με τον ίδιο τρόπο έδωσα τις απαντήσεις.

*Θεόφιλος Σαραφίδης, παιδί του μαγευτικού Ηλιολούστου. 

Άνθη και πέτρα

-Πουλί πού είν' ο τόπος σου, πού είναι η φωλιά σου;

-Η πέτρα είν' ο τόπος μου και τ' άνθη η φωλιά μου!

-Πουλί δεν είναι πέτρα αυτή, μ' ασβέστης και ξεφτίζει

και τ' άνθη είναι ζωγραφιές εις το πανί βαλμένες.

-Αν είναι τ' άνθη ζωγραφιές κι ασβέστης το λιθάρι,

τι είναι τότε ο ουρανός και τ' αψηλό που πάω;

-Αυτά είναι που σε κάνουνε τα θάματα να βλέπεις,

στο σύρμα να 'χεις τη φωλιά και να το νιώθεις δέντρο

με τα λιανόκλαδα πλεχτά, να γέρνεις να κουρνιάζεις

και σαν βαραίνει σου ο νους να βγαίνεις στον αγέρα!

(Πρώτη δημοσίευση) 

Το μαύρο τηλέφωνο κι η ξύλινη καρέκλα

 Μητροπόλεως, στοά Χρυσικοπούλου, ασανσέρ, 5ος όροφος, διάδρομος, είσοδος γραφείων της Διαγωνίου. Το τακτικό μας ραντεβού ήταν κάθε Δευτέρα πρωί. Έμπαινα στον προθάλαμο, εκεί που λειτουργούσε η γκαλερί και πριν φτάσω στην πόρτα του γραφείου εμφανιζόταν η ψιλόλιγνη μορφή και άναβε το φως αν ήταν νέα η έκθεση˙ αν συνεχιζόταν από την προηγούμενη εβδομάδα, απλώς με περίμενε καθισμένος στο γραφείο του, τυπικός τον πρώτο καιρό, κα(υ)λώς τον, ύστερα. Μια φορά, με συνεχιζόμενη την έκθεση, βγήκε στο άνοιγμα της πόρτας και μου είπε: σε καταλαβαίνω από τον ήχο των βημάτων σου. Δε θυμάμαι πώς συνεχίστηκε η κουβέντα, μου είχε πει κι άλλα για άλλων βήματα και ήχους.

Κάτι αντίστοιχο ήθελα να του πω κι εγώ για τις φορές που τον καλούσα στο τηλέφωνο. Μέχρι να ακουστεί το ορίστε από τη φωνή του, μ' έναν βαθύ αναστεναγμό να προηγείται, και το γιώτα ευκρινώς τονισμένο, ακουγόταν ένα τρίξιμο, πάντα το ίδιο, σε διάρκεια και ένταση. Το απέδιδα στο τυλιγμένο καλώδιο που αναγκαζόταν να τεντωθεί καμπόσο για να φτάσει το ακουστικό πλάι στο πρόσωπο και στις χάλκινες απολήξεις του που έχαναν ίσως τις επαφές τους˙ τον έβλεπα νοερά να κάνει την κίνηση με το δεξί του χέρι, όσο άκουγα το τρίξιμο αυτό. Όταν κάποια Δευτέρα, μπαίνοντας, βλέπω μια μοντέρνα λευκομπέζ συσκευή και τον ακούω να μου λέει πως τού την έφερε ο Περικλής (αν θυμάμαι καλά, ο Σφυρίδης δηλαδή που τα φρόντιζε κάτι τέτοια,) για να πετάξει την παλιατζουρία, τον ρώτησα τρομαγμένος αν πράγματι το πέταξε το παλιό μαύρο τηλέφωνο. Όχι καλέ εδώ το έχω. Του ζήτησα να μου το χαρίσει και το έκανε χωρίς δεύτερη κουβέντα.

Εγώ το μόνο δώρο που αξιώθηκα να του κάνω ήταν μια ξύλινη καρέκλα καφενείου, με ψάθα, που την είχαμε στο πατρικό μου, στον Εύοσμο, στη βεράντα. Η μάνα μου τον αγαπούσε ιδιαιτέρως τον κύριο Ντίνο, τον γνώρισε κι από κοντά το διήμερο που τον φιλοξενήσαμε στο χωριό για τον γάμο μου, δεν είχε απολύτως καμία αντίρρηση για την καρέκλα. Ο ίδιος την δέχτηκε με μεγάλη χαρά μιας και ήταν αυτή που χρησιμοποιούσε στο παζάρι βιβλίου στην παραλία αντί των πλαστικών καθισμάτων που διέθετε στους ενοικιαστές των περιπτέρων η διοργανωτική επιτροπή. Δεν πήγαινε αρχικά στο παζάρι, ως εκθέτης. Εμένα πάλι μου άρεζε πολύ και λυπόμουνα που τα βιβλία της Διαγωνίου έλειπαν από την παραλία στο τέλος της Άνοιξης και τις αρχές του Καλοκαιριού.

Αφού απολύθηκα από τον στρατό, δοκίμασα την τύχη μου στο παζάρι ως εκθέτης με περίπτερο των εκδόσεων Επικαιρότητα˙ προξενητής ο Βασίλης του Ραγιά, ο Βασίλης Παρασκευαΐδης δηλαδή, ο εμβληματικός υπάλληλος στον χώρο του βιβλίου στη Θεσσαλονίκη, ο οποίος στο διάστημα που διαρκούσε το παζάρι, έπαιρνε την άδειά του (όπως και πολλοί άλλοι συνάδελφοί του άλλων βιβλιοπωλείων), και κρατούσε περίπτερα γνωστών εκδοτικών οίκων. Πήγαινα και του έκανα παρέα πριν από τον στρατό, γοητευμένος, ώσπου γειτονέψαμε στα περίπτερα ως εκθέτες μετά την στρατιωτική μου θητεία.
Είπα λοιπόν του Ντίνου μετά, όταν πήρα το κολάι από τη μέσα μεριά του πάγκου για δύο χρονιές, πως δεν είχε να χάσει τίποτε, θα κρατούσα εγώ το περίπτερο, αυτός μόνο θα μου έδινε τα βιβλία και τα περιοδικά και φυσικά, θα το έκανα χωρίς αμοιβή. Την πρώτη χρονιά, το 1987 ήταν, δυόμιση χρόνια μετά την απόλυσή μου από το στρατό, οι Εκδόσεις Διαγωνίου μπήκαν στο περίπτερο δίπλα από τον Κέδρο που είχε ο Βασίλης. Είχα κι εγώ βγάλει δύο βιβλία, ήδη, στις εκδόσεις Διαγωνίου αλλά δεν ήταν αυτός ο λόγος που έκανα το σαλτανάτι. Στον πάγκο τοποθετήθηκαν και οι αδελφές εκδόσεις του Τάσου Κόρφη. Το ίδιο έγινε και την επόμενη χρονιά˙ χρονιά του γάμου μου.
Ο απολογισμός ήταν καλός. Έχω ακόμη το σπιράλ τετράδιο στο οποίο σημείωνα πού έστειλα τα βιβλία μου, ποιος απάντησε, ποιο περιοδικό έγραψε κάτι, αλλά και τα πάρε δώσε με τον Ντίνο για τα αντίτυπα που διέθετε στα βιβλιοπωλεία ο φοβερός και τρομερός μηχανισμός διάθεσης των Εκδόσεων Διαγωνίου: τόσα αντίτυπα ο Νίκος ο Βασιλάκης στα βιβλιοπωλεία στην Αθήνα, επί τόσο τοις εκατό, τόσες δραχμές˙ τόσα εγώ (ο Ντίνος Χριστιανόπουλος δηλαδή) στα βιβλιοπωλεία στη Θεσσαλονίκη, επί τόσο τοις εκατό, τόσες δραχμές. Σ΄ αυτό το τετράδιο έχω και τους απολογισμούς τού περιπτέρου με τα βιβλία της Διαγωνίου. Από το 1989 πήρε ο ίδιος τη σκυτάλη και εγώ βοηθούσα λίγο και κυρίως στη μεταφορά των κιβωτίων με τα βιβλία στην αρχή και στο τέλος του φεστιβάλ. Η πρώτη μου κόρη γεννήθηκε ακριβώς με τη λήξη της διοργάνωσης εκείνης της χρονιάς. Βράδυ Κυριακής έβαλα τα κιβώτια στο αμάξι, κλείσαμε τα περίπτερα με τον Βασίλη και με τις συζύγους μας πήγαμε για πίτσα στη Μαινεμένη˙ το ξημέρωμα της Δευτέρας με βρήκε πατέρα.

 

Δεν πήγα άλλη χρονιά ως περιπτερούχος, αλλά πήγαινα ως επισκέπτης. Την ξύλινη καρέκλα με την ψάθα τού την έκανα δώρο για να την έχει στην παραλία και να μην κάθεται πάνω στο πλαστικό. Αυτός, μαζί με τον Περικλή Σφυρίδη και τον Σάκη Παπαδημητρίου μού χάρισαν, το 1988, τη δεύτερή μου χρονιά ως περιπτερούχος των Εκδόσεων Διαγωνίου, έναν Παπανάκο! Αγαπημένος μου ζωγράφος ο Πάνος Παπανάκος, αλλά τα μικρά μου έσοδα από τα μαθήματα που έκανα ως Φυσικός, δεν μου επέτρεπαν να αγοράσω πίνακά του. Το τηλέφωνο κι ο Παπανάκος βρίσκονται στο σπίτι μου. Η καρέκλα, έκανε τη διαδρομή από τη στοά Χρυσικοπούλου στην παραλία και αντιστρόφως για πολλά χρόνια, -πήγε και στο σπίτι του στις Συκιές-, μετά δεν ξέρω τι απέγινε.

(Πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Σταφυλή, αρ. 2, Ιούνιος 2022,σελ. 135-138)

Update,23-03-2024:

Άμα δεν ακούς τις συμβουλές, χαίρεσαι τα θαύματα! "Να κρατάς ημερολόγιο! Να το ενημερώνεις κάθε μέρα. Έτσι, πράγματα που νομίζεις σημαντικά και θεωρείς ποιήματα την καταγραφή τους, μπορεί να ξεθυμάνουν με τη γραφή αυτή. Εκείνα που επιμένουν και δε βολεύονται στο ημερολόγιο είναι τα ποιήματα". Αυτή ήταν η συμβουλή του Ντίνου Χριστιανόπουλου, την οποία δεν τήρησα! Έτσι λοιπόν, ψάχνοντας για κάτι άλλο, βλέπω πως το εμβληματικό βιβλίο του, τού 1957, με την περίφημη αγελάδα, σχέδιο του Κάρολου Τσίζεκ στο κάλυμμα του εξωφύλλου, δεν το είχα αγοράσει, αλλά μου το είχε χαρίσει σε ανάμνηση της συνεργασίας μας στο Φεστιβάλ Βιβλίου στην Παραλία Θεσσαλονίκης.
Αν τηρούσα τη συμβουλή του, στο κατάλληλο τετράδιο όπου θα προσέτρεχα για πληροφορίες σχετικά με εκείνες τις ημέρες, θα το έβρισκα μια χαρά αυτό το γεγονός που είχε τελείως σβηστεί από τη μνήμη μου! Ασχέτως αν τώρα ένιωσα πολλή χαρά! Να ψάχνετε τα βιβλία στη βιβλιοθήκη σας. Όλο και κάποιο κρυμμένο κομμάτι του εαυτού σας θα ανακαλύψετε!

ΥΓ
Προσέξτε άλλη μία σύμπτωση: Στο κείμενο που δημοσιεύτηκε στη Σταφυλή, αρ. 2, περιέγραφα το κλείσιμο του Φεστιβάλ του 1989, η επόμενη μέρα του οποίου με βρήκε πατέρα στην πρώτη μου κόρη! 5-6-1989.Το κειμενάκι-αφιέρωση του Ντίνου στο βιβλίο έχει ημερομηνία 5-6-1988. Έναν χρόνο ακριβώς πριν τα γεννητούρια και με μένα ανύπαντρο ακόμα!

Επί υδάτων

Κάθε συνάντηση με παιδιά και συναδέλφους εκπαιδευτικούς έξω από τις σχολικές αίθουσες είναι χαρά. Γίνεται όμως ευλογία όταν νιώθεις πως η αγωνία σου να μοιραστείς συναντάει την επιθυμία τους να συμμετέχουν! Η διαδρομή της ξενάγησης σε παιδιά του 1ου ΕΠΑΛ και του 2ου ΓΕΛ Σταυρούπολης σχεδιάστηκε ειδικά για αυτά και τα είδα να κρατάνε σημειώσεις και να γεύονται τις πληροφορίες που δέχονταν όπως φέρνεις διστακτικά στα χείλη ένα έδεσμα που δεν το έχεις ξαναδοκιμάσει. Ευχαριστίες πολλές στους συναδέλφους που προετοίμασαν τους μαθητές και τις μαθήτριές τους για ένα ταξίδι σε σημεία της πόλης τους που δεν έχουν λαμπρά μνημεία να δείξουν αλλά έχουν πολλά σημαντικά να διηγηθούν!

Σημείο εκκίνησης, έξω από το 1ο ΕΠΑΛ. Πρώτη στάση στη συμβολή της οδού Ακριτών με την 28ης Οκτωβρίου. Τεχνητά κανάλια που οδηγούν τα νερά μακριά από τον Σιδηροδρομικό Σταθμό και της συνοικίας έξω από την Πύλη Βαρδαρίου. 19ος αιώνας και Μεσοπόλεμος.

Καθ' οδόν προς τον Δενδροπόταμο. Κουβέντα για τα Καπνομάγαζα και τη δεκαετία του 1960.

Η φωτογράφος φωτογραφίζεται. Σταυρουλίτσα!

Τα καπνομάγαζα άνθισαν στη δεκαετία του 1960 και από τη δεκαετία του 1990 αναζητούν νέες χρήσεις. Συζήτηση για Πολιτιστική Πρωτεύουσα, Μονή Λαζαριστών, Καπνομάγαζα και Πανεπιστημιακές Σχολές.

 

Το Καπνομάγαζο Φέσσα στους Αμπελώνες είναι από τα πρώτα που πέρασε σε χέρια ιδιωτών και στέγασε εμπορικές επιχειρήσεις.

Εδώ λειτούργησε και μία αποθήκη βιβλίων, όταν η Θεσσαλονίκη είχε τουλάχιστον τέσσερις! 

Επί της νέας όχθης του Δενδροποτάμου, αριστερά Στρατόπεδο Παπακυριαζή και δεξιά πολυκατοικίες. Στο κέντρο αγριόχορτα! Συζήτηση για δημιουργία της Ηλιούπολης και τη δεκαετία του 1950.

Ο Δενδροπόταμος κυλάει από κάτω μας στη νέα του χάραξη και οδεύει προς τη θάλασσα.

-Αλήθεια κύριε, περνάει νερό από κάτω;
-Και όχι μόνο νερό! Περνούν και μνήμες!

Συζήτηση για τη λογοτεχνία και πώς αυτή έγραψε για τα νερά της Θεσσαλονίκης.

Η οδός Ζωής Καρέλλη είναι παράλληλη με το περιτείχισμα του Εβραϊκού Κοιμητηρίου.

Συζήτηση για Ολοκαύτωμα των Εβραίων της Θεσσαλονίκης και Φασιστική Κατοχή.

Εικόνα αμετάβλητη (εκτός από τον αριθμό κινητού τηλεφώνου δίπλα στο Πωλείται) από τη δεκαετία του 1970. Το ημιτελές αυτό σπίτι το έβλεπα από το 1971 έως το 1976 που περνούσα από δίπλα του για να πάω στο ΣΤ΄ Γυμνάσιο Αρρένων. Στην ίδια γειτονιά ήταν και η χειμερινή Καλύβα. Συζήτηση για ρεμπέτικα, Μαριώ και Χοντρονάκο!

Έξω από το πρώην εργοστάσιο ΑΓΝΟ. Συζήτηση για τη δεκαετία του 1950 και τη Μετεμφυλιακή Ελλάδα. Τα παιδιά έμειναν έκπληκτα καθώς διασχίζαμε την οδού Ζαλόγγου, στη μικρή γειτονιά με τα σπιτάκια που κτίστηκαν ανάμεσα στη μία όχθη του Δενδροπόταμου και της περίφραξης του ΑΓΝΟ. Οι αυλές μας υποδέχθηκαν ανθισμένες!

Στο πάρκο-πλατεία-τσιμέντο που κρύβει από κάτω του τον Δενδροπόταμο και τα ρέματα που ήδη τον συνάντησαν όπως του Ξηροποτάμου και του μικρού ρέματος που κατέβαινε από την Πολίχνη.

Τα παιδιά κοιτάζουν την μεταλλική σχάρα που σημαδεύει αυτή τη γειτονιά σε όλο το μήκος της ως υπενθύμιση του νερού που κυλάει από κάτω. Συζήτηση για την επικάλυψη των ρεμάτων και την αλλοίωση του τοπίου.

Ένα κεφίρ και λίγη ανάπαυση.

Μετά από τον Αγωγό του Λεμπέτ που συνδέεται με τη Θεσσαλονίκη του 15ου αιώνα πάνω από ένα σημείο στην οδό Κύπρου όπου βρέθηκε (και διασώζεται εκεί) μαρμάρινη πλάκα από το Εβραϊκό Νεκροταφείο που υπήρχε στον χώρο του ΑΠΘ και καταστράφηκε από τους Γερμανούς και τους Έλληνες συνεργάτες τους το 1942. Συζήτηση για την Κατοχή.

Η μαρμάρινη πλάκα τοποθετήθηκε σε ορατό σημείο και έξω από τη ζώνη βαδίσματος του πεζοδρόμου.

Στον χώρο του παλιού Γηροκομείου που ξεκίνησε το 1927 ως Άσυλο Επαιτών σε χώρο όπου βρίσκονταν τα τελευταία θαλάματα του προσφυγικού οικισμού Λεμπέτ. Συζήτηση για Μεσοπόλεμο!

Οδός Κύπρου. Αριστερά το καπνομάγαζο Αθανασόπουλου. Πηγαίνουμε προς την ανοικτή κοίτη του Ξηροπόταμου.

Χώμα, πράσινο και νερό!

Φύση μέσα στην πόλη!

Κουβέντα για τη θλιβερή κατάχωση των υδάτων κάτω από την άσφαλτο!

Θλίψη για την εγκατάλειψη!

Μια μπυρίτσα σε ιστορικό μαγαζί της Ηλιούπολης, με τη Σταυρουλίτσα, για ανασκόπηση της βόλτας και απορία μεγάλη που άντεξαν τα γερασμένα και καταπονημένα πόδια μου!

Ο σχεδιασμός της ξενάγησης πάνω στον δρόμο των νερών σε ένα κομμάτι της Δυτικής Θεσσαλονίκης. Ήταν η πρώτη φορά που επιχειρήθηκε κάτι τέτοιο.