Ίχνη Ιστορίας

 

Ι

 Η αποτύπωση της πραγματικότητας σ’ ένα λογοτεχνικό έργο δεν είναι αυτοσκοπός και δεν είναι και εύκολη. Η καθημερινότητα είναι από τους πιο απαιτητικούς λογοτεχνικούς χαρακτήρες˙ ενώ τη ζεις και την αναγνωρίζεις, τη βλέπεις έξαφνα ως μία τελείως άγνωστη όταν αποπειράσαι να την εντάξεις στη φόρμα που επέλεξες για τη λογοτεχνία σου.

 Κανένα γεγονός δεν μπορεί να αναπαρασταθεί με έναν και μοναδικό τρόπο ακόμα κι από ένα και μοναδικό άτομο˙ άλλοτε παραπέφτουν και αποκρύπτονται στιγμιότυπα κι άλλοτε παρεισφρέουν επινοήσεις είτε από σκοπιμότητα, αναλόγως το ακροατήριο, είτε από αδυναμία του μυαλού ν’ ακολουθήσει ντε και καλά τη διαδρομή που είχε ακολουθήσει όταν ανακάλεσε για πρώτη φορά την ιστορία που ήθελε να διηγηθεί.

 Και βέβαια πραγματικότητα δεν είναι μόνο μία! Ο μικρόκοσμος των γεγονότων που εξελίσσονται γύρω από έναν παρατηρητή είναι πολυδιάστατος και πολύχρωμος˙ η ματιά, όσο κι αν απλώνει, δεν τα συγκρατεί όλα. Ούτε καν τα μείζονα˙ ούτε καν τα οικεία. Τα πράγματα δυσκολεύουν όταν είναι να μιλήσεις για το παρελθόν. Ο πρώτος κίνδυνος, όταν είναι να γράψεις για εποχές που δεν τις έζησες, ελλοχεύει στα αναγνώσματά σου˙ αναλυτικές περιγραφές τοπίων και αναγνωρίσιμων χαρακτήρων της πόλης που επέλεξες για το σκηνικό σου εύκολα μπορούν να ξεσηκωθούν από φωτογραφίες και σκίτσα εποχής, αλλά εξ ίσου εύκολα μπορούν να στραφούν εναντίον σου καθώς ο διάβολος κρύβεται στις λεπτομέρειες.

 Όσο κι αν στην Τέχνη δεν υπάρχουν όρια και ο καλλιτέχνης αλλάζει και επανακαθορίζει κατά το πώς το ορέγεται η ψυχούλα του τα όσα καλείται να αφηγηθεί, εν τούτοις η πραγματικότητα, οι κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες της εποχής που είναι ο λογοτεχνικός-καλλιτεχνικός χρόνος, οφείλουν να είναι εκείνες που πράγματι υπήρξαν˙ μπορείς λοιπόν να κάνεις μία ταινία για τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και να βάλεις happy end σκοτώνοντας τον Χίτλερ όπως έκανε ο Ταραντίνο, αλλά όλο το δημιούργημά σου οφείλει να πείθει πως αναφέρεσαι πράγματι στον γνωστό Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο!

 Καμία εγκυκλοπαίδεια και κανένα λεξικό και καμία συλλογή φωτογραφιών δε σε σώζει όταν επιχειρείς να κινηθείς ανάμεσα σε τοπία και χαρακτήρες του παρελθόντος ή και του παρόντος˙ κάθε σου αφήγηση αποσπά από εσένα το μεταβολισμένο (συναισθηματικά χωνεμένο ή διανοητικά επεξεργασμένο) εντός σου αποτύπωμα της έξωθέν σου πάλλουσας κοινωνίας και από την προς διήγηση πραγματικότητα το αληθινό κουκούτσι, τη λεπτομέρεια εκείνη που οδήγησε το γεγονός από την πολυφωνία του μικρόκοσμου στον οποίο ανήκε στο δικό σου πια δημιούργημα.

 Η πρόθεσή μου να αφηγηθώ με λογοτεχνικό τρόπο γεγονότα που συνάντησα στην ερευνητική μου προσπάθεια για την ιστορία της εκτός των τειχών δυτικής Θεσσαλονίκης, γινόταν όλο και πιο έντονη επιθυμία κάθε φορά που τα απέκλεια από την είσοδό τους στο ιστορικό κείμενο. Ούτε η πρόθεση και η επιθυμία όμως δεν είναι αρκετές. Η χρονική συγκυρία που θα φέρει τα δάκτυλα στο πληκτρολόγιο, πια, για τη συγγραφή ενός λογοτεχνικού έργου μπολιασμένου με ιστορία και πολιτική είναι ανεξέλεγκτη και εκτός προγραμματισμού.

ΙΙ

 

 Τα Ίχνη Όζας (εκδόσεις Ζήτρος, 2013) είναι μία συλλογή από εννέα διηγήματα των οποίων ο λογοτεχνικός χρόνος είναι κάποια στιγμή μίας δεκαετίας του εικοστού αιώνα. Και οι δεκαετίες αυτές βρίθουν από στιγμές όπου η πολιτική και η ιστορία καθορίζουν τις ζωές των απλών ανθρώπων, οι πράξεις και οι μη πράξεις των οποίων αντανακλούν στην τελική διαμόρφωση αυτής ακριβώς της πολιτικής και της ιστορίας. Ο κύκλος δεν είναι φαύλος˙ είναι ο τρόπος εξέλιξης της ανθρώπινης κοινωνίας. 

Ο αποτρόπαιος φόνος του Άλκη Καμπανού έμοιαζε να συναντούσε την ομόθυμη καταδίκη αυτής της ωμής βίας, ώσπου  εμφανίστηκε ένα πανό με τρεις λέξεις που ανέτρεψε κάθε λογική κι εμφάνισε μια πραγματικότητα που μοιάζει να βγήκε από ένα λογοτεχνικό έργο και δεν ήταν η γνωστή πραγματικότητα, μια εικόνα που αμαύρωνε κάθε χαμόγελο αθλητή και κάθε ικανοποίηση οπαδού για δύο ολόκληρες ώρες σε ζωντανή σύνδεση και για πολύ χρόνο (και χρόνια) μετά!

 Απέναντι στην, επίσης, ωμή βία της εισβολής στην Ουκρανία αντιπαρατίθενται και εικόνες που προωθούν την ομορφιά του ζευγαριού θέλει να απολαύσει τον έρωτά του και υψώνει στον ουρανό του τα διαφορετικά διαβατήρια ή αγκαλιάζεται τυλιγμένο τις διαφορετικές σημαίες. 

Στα Ίχνη Όζας, το πρώτο διήγημα έχει στον πυρήνα του ακριβώς την ομορφιά και τον έρωτα, ενώ σάρκα του είναι η προσφυγιά του 1914 και η παρουσία της Στρατιάς της Ανατολής του Α’  Παγκοσμίου Πολέμου στις παρυφές της Θεσσαλονίκης.

 Το αίμα ζητάει αίμα, αλλά καμία αντεκδίκηση δεν οδηγεί στην ηρεμία και κανένα αίσθημα δικαίου δεν αποκαθίσταται με φόνους και νέο αίμα˙ το δεύτερο διήγημα αναπαριστά λογοτεχνικά (και τελείως αυθαίρετα ως προς τους ανθρώπινους χαρακτήρες του) ένα πραγματικό γεγονός κατά το οποίο δολοφονήθηκαν Τούρκοι του Κιλκίς την επόμενη της μεγάλης πυρκαγιάς στη Σμύρνη τον Σεπτέμβριο του 1922. Ο πόλεμος είναι φρίκη, χωρίς καλούς και κακούς˙ μόνο νεκρούς και όχι νεκρούς καθώς εκείνον που επέζησε του ολέθρου (στον οποίο ίσως κι ο ίδιος έβαλε το χεράκι του) ζωντανό δεν τον λες.

 Ο αντικομουνισμός του Μεσοπολέμου και ο φασισμός που όρθωνε το σώμα του σε όλες τις εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής είναι ο καμβάς των δύο επόμενων διηγημάτων στις χρονικές στιγμές του 1929 και του 1934˙ το είναι και το φαίνεσθαι, οι διώκτες και οι διωκόμενοι, οι καλοί και οι κακοί και το μαύρο μέλλον που έρχεται μέσα από την αφήγηση γεγονότων αστυνομικού χαρακτήρα!

 Η Κατοχή και ο Εμφύλιος, η Αντίσταση και οι Εκτελέσεις είναι το επόμενο δίδυμο διηγημάτων, στο πρώτο από αυτά να εναλλάσσεται ο χρόνος μεταξύ του Πάσχα του 1999 και του Δεκαπενταύγουστου του 1944, τον βομβαρδισμό του Βελιγραδίου και τις αποδράσεις μέσα από το κατοχικό στρατόπεδο συγκέντρωσης Παύλου Μελά με φόντο και στις δύο εποχές το ποδόσφαιρο. 

Το διήγημα για τον Εμφύλιο στέκεται σ’ έναν άνθρωπο και τις σκέψεις του καθώς περιμένει να ανοίξει η πόρτα του κελιού του για να τον οδηγήσουν στο εκτελεστικό απόσπασμα χωρίς να υπάρχει καμία απολύτως δική του πράξη η οποία να αποτελούσε άμεση απειλή προς το Καθεστώς που διαδέχθηκε την Απελευθέρωση του Οκτώβρη του 1944.

 Τα απόνερα του Εμφυλίου και τη συνύπαρξη, στην καθημερινή βιοπάλη, δύο πρώην εχθρών και η μετεμφυλιακή πραγματικότητα νοτίζουν την επόμενη ιστορία την Εμφύλιο Αγάπη˙ οι πόλεμοι δεν τελειώνουν με την κατάπαυση του πυρός! Μένουν σωματικά και ψυχικά τραύματα τα οποία καθορίζουν τη ζωή εκείνων που τα φέρουν˙ και η μετεμφυλιακή ζωή στην Ελλάδα δεν είναι αίθριος ουρανός. Στο διήγημα αυτό δεν είναι ο έρωτας που φέρνει κοντά τους ανθρώπους αλλά η αγάπη η ίδια˙ η αγάπη για τον άλλον!

 Και μετά έρχεται η ανάπτυξη των πόλεων και η οικοπεδοποίηση των ρεμάτων και των χωραφιών που περικλείουν το αστικό-ιστορικό κέντρο της Θεσσαλονίκης˙ οικόπεδα επί της ασφάλτου –στη δυτική κυρίως ύπαιθρο, δίπλα στα νέα εργοστάσια-  αλλάζουν χέρια στη δεκαετία του 1960, με την επικαιρότητα να δονείται από τον τοκετό της Βασιλίσσης και τη δολιοφθορά στρατιωτικών οχημάτων στον Έβρο όπου πρωτοστάτησε ο μετέπειτα δικτάτορας Γεώργιος Παπαδόπουλος.

 

Η Μεταπολίτευση του 1974 έφερε μία πολιτική πραγματικότητα στις δυτικές συνοικίες της Θεσσαλονίκης που είχε άρωμα Μεσοπολέμου. Κομμουνιστές δήμαρχοι (και μία δημαρχίνα) παντού εκτός από τη Σταυρούπολη˙ η δική της σειρά έρχεται το 1978 και αυτό ακριβώς είναι το θέμα του τελευταίου διηγήματος το οποίο, επίσης, κινείται σε δύο χρονικές στιγμές, τις δημοτικές εκλογές του 1934 και τις δημοτικές εκλογές του 1978, τις στιγμές δηλαδή του Χρήστου Κανάκη του πρώτου κομμουνιστή κοινοτάρχη στη Θεσσαλονίκη και του Χρήστου Τσακίρη του κομμουνιστή υποψήφιου που κέρδισε τις εκλογές στον δήμο Σταυρούπολης το 1978. Συνδετικός κρίκος είναι ένας άνθρωπος συνομήλικος του ΚΚΕ που έζησε και τις δύο εκλογικές αναμετρήσεις και του οποίου η σκληρή καθημερινότητα, διά της λογοτεχνίας, κέρδισε το μερίδιο που της αναλογεί στην Ιστορία!

(Διαβάστηκε στην ημερίδα της Οργάνωσης Περιοχής Κεντρικής Μακεδονίας του ΚΚΕ
«Οι λογοτεχνκές φωνές της Θεσσαλονίκης», 27-02-2022, κεντρικό αμφιθέατρο Παλαιάς Φιλοσοφικής Σχολής ΑΠΘ. Πλούσιο ρεπορτάζ του 902.gr και όλες οι εισηγήσεις και παρεμβάσεις σε βίντεο, εδώ)