Τα ιστορικά γεγονότα δεν τα φέρνει ο πελαργός.

Ήδη από την Πρωτομαγιά, ο Μάης του '36 της Θεσσαλονίκης βγήκε στο προσκήνιο. Εφημερίδες και ιστοσελίδες βγήκαν με αφιερώματα. Κυρίαρχη φιγούρα, η μάνα του νεκρού Τούση, ο Επιτάφιος του Ρίτσου και του Θεοδωράκη, λιγότερο του Τάσσου.

Η κηδεία των θυμάτων του Μάη του '36, έγινε την Κυριακή 10 Μαΐου και εξελίχθηκε σε παλλαϊκή συγκέντρωση, υπήρξε πάθος και οργή και υπήρξαν και ομιλητές. Το ΚΚΕ το εκπροσώπησε ο Χρήστος Κανάκης. Εκλεγμένος κοινοτάρχης Αμπελοκήπων Θεσσαλονίκης, εξορισμένος από το 1935 στον Άι Στράτη (με Γληνό και Βάρναλη στην ομάδα συμβίωσης όπου ο ίδιος ήταν γραμματέας), παρών στα γεγονότα της Θεσσαλονίκης. Θεωρήθηκε πρωτεργάτης αυτών των γεγονότων και εξορίζεται εκ νέου στον Άι Στράτη και χάνει το προνόμιο της επανόδου του στη θέση του προέδρου της Κοινότητας, όταν επανέρχονται όλοι οι διωχθέντες, το 1935, αιρετοί της Αυτοδιοίκησης.

Μάης 1936 

(από το βιβλίο "Στα ίχνη του κόκκινου Κανάκη")

Τα γεγονότα του Μάη του ’36 στη Θεσσαλονίκη είναι κάτι σαν την πυρκαγιά του 1917. Πασίγνωστα ως προς το μέγεθός τους και την ακτινοβολία τους και άγνωστα στις λεπτομέρειές τους. Οι καπνεργάτες αυτή τη φορά είναι στο προσκήνιο και η απεργία τους πνίγεται στο αίμα. Συγκλονιστική είναι η φωτογραφία της μάνας του Τάσου Τούση να κλαίει πάνω στο πτώμα του παιδιού της που τοποθετήθηκε πάνω σε μια πόρτα καταμεσίς του δρόμου και το ποίημα με το οποίο εξέφρασε ο Γιάννης Ρίτσος την συγκίνηση που σκόρπισε σε πάρα πολλούς ανθρώπους η κατάληξη της βάρβαρης καταστολής. Το τελευταίο δάκρυ κύλισε με τη μουσική του Μίκη Θεοδωράκη και τις ξυλογραφίες του Τάσσου Αλεβίζου, πολύ αργότερα.  Έχουν γραφτεί πολλά για τον Μάιο αυτόν και καλά. Δεν έχω να προσθέσω απολύτως τίποτε. Εγώ τα ίχνη ενός ανθρώπου αναζητώ και τα βρίσκω πάντα μέσα στον κουρνιαχτό των μεγάλων γεγονότων. Ο Τσιρμιράκης κάνει λόγο για την παρουσία του Χρήστου Κανάκη στα γεγονότα του Μάη. Σε όλα τα άλλα βιβλία που διάβασα, το όνομα Κανάκης δεν αναφέρονταν, ήταν όμως εκεί. Το 1936, χωρίς να ξέρουμε πότε ακριβώς επέστρεψε από τον Άη Στράτη, βρίσκεται στη Θεσσαλονίκη. Είναι ο ομιλητής στην κηδεία των θυμάτων, την Κυριακή 10 Μαΐου 1936, εκ μέρους του Κομμουνιστικού Κόμματος. Και είναι από τους πρώτους που συλλαμβάνονται, σχεδόν ένα μήνα μετά, ως πρωταίτιοι των γεγονότων και εκτοπίζονται. Ξανά στο καράβι, το Κίμων αυτή τη φορά, για τον Άη Στράτη ο Χρήστος Κανάκης. Θα ασχοληθώ λίγο με τις ημερομηνίες για να δούμε το άσχημο παιχνίδι της τύχης και της συγκυρίας. Επειδή αυτό που του συμβαίνει του Κανάκη το 1936 θα του ξανασυμβεί, τηρουμένων των αναλογιών, το 1957.

Μετά τις 20 Μαΐου 1936 το θέμα της επαναφοράς των αιρετών της Αυτοδιοίκησης παίρνει το δρόμο του στη Βουλή. Στις 29 Μαΐου ψηφίζεται στην Επιτροπή Νομοθετικής Εξουσιοδότησης της Βουλής το νομοσχέδιο για την επαναφορά των δημοτικών αρχόντων.

Στις 5 Ιουνίου συλλαμβάνεται από την Ασφάλεια ο «Χρήστος Κανάκης, πρώην πρόεδρος κοινότητος» κατά τη Μακεδονία. Ο Ριζοσπάστης προσθέτει την πληροφορία πως οι συλληφθέντες προορίζονται για εκτόπιση. Στην επόμενη ανταπόκρισή του από τη Θεσσαλονίκη ο Ριζοσπάστης αναφέρει πως ήδη οι συλληφθέντες επιβιβάστηκαν στο ατμόπλοιο Κίμων, ούτε εικοσιτετράωρο από τη σύλληψή τους, με προορισμό τον Άη Στράτη όπου θα παραμείνουν για ένα χρόνο. «Απολυθείς σιδηροδρομικός» είναι ο τίτλος που διαδέχεται τον «πρώην πρόεδρο κοινότητας Επταλόφου» για τον Χρήστο Κανάκη. Στην επιτροπή ασφαλείας που επιμελήθηκε τα ανωτέρω ήταν και ο διοικητής της χωροφυλακής συνταγματάρχης  (Γ;) Ντάκος ο οποίος επιβεβαίωσε πως «οι παραπάνω ανέπτυξαν δράση και ανεδείχθησαν πρωταίτιοι και δημιουργοί στην προπαρασκευή μιας τρομοκρατικής ατμόσφαιρας και στην οργάνωση τρομοκρατικής ομάδας στις 10 και 11 του Μάη». 

Οι συλληφθέντες έμειναν τρεις μέρες στην απομόνωση πριν τους επιβιβάσουν με το ζόρι στο πλοίο επειδή αρνούνταν θέλοντας να τους επιτραπεί επίσκεψη των συγγενών τους. Με γράμμα που στέλνουν «από το βαπόρι» καταγγέλλουν την σύλληψη και τον εκτοπισμό τους και εφιστούν την προσοχή του λαού «στο γεγονός ότι ενώ ο αρχιδολοφόνος Ντάκος κι οι άλλοι υπεύθυνοι των δολοφονιών της 9 του Μάη μένουν ατιμώρητοι, η κυβέρνηση στέλνει στην εξορία για το παλλαϊκό συναγερμό της 10 του Μάη». Στις 8 Ιουνίου η Εφημερίδα των Βαλκανίων ενημερώνει πως καθυστερεί μεν η δημοσίευση του διατάγματος για την επαναφορά των αιρετών στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, όμως ο Υπουργός των Εσωτερικών με τηλεγραφική εγκύκλιό του προς τους νομάρχες τους διατάζει να ειδοποιήσουν τους ενδιαφερόμενους να είναι έτοιμοι για την ανάληψη των καθηκόντων τους. Την ίδια μέρα ο Ριζοσπάστης πληροφορεί ότι οι εκτοπισμένοι βρίσκονται στον Βόλο και παρήγγειλαν, μέσω του ανταποκριτή του, να τους επισκεφθούν «η Ομοσπονδία των Σιδηροδρομικών, η Ομοσπονδία Ηλεχτρισμού και η Εργατική Βοήθεια Ελλάδος». Την επόμενη μέρα βρίσκονται στον Πειραιά στο Τμήμα Μεταγωγών και ακολούθως στη Ζέα όπου τους περίμενε το «ατμόπλοιο Αρδένα που πάει για τον Άη Στράτη» και μαζί, πολλοί εργάτες για «να αποχαιρετήσουν τους αγωνιστές τους» και αντιπρόσωποι σωματείων και Ομοσπονδιών που τους ενίσχυσαν οικονομικά. Στο ογκούμενο κύμα διαμαρτυριών η κυβέρνηση ουσιαστικά μένει αδιάφορη. Ο Γενικός Διοικητής Μακεδονίας Νικόλαος Τσίπουρας αρνείται πως η εκτόπιση έχει σχέση με τα γεγονότα του Μάη και ο Ριζοσπάστης δίνει στη δημοσιότητα το πρακτικό της Επιτροπής Δημοσίας Ασφαλείας Νομού Θεσσαλονίκης το οποίο τον διαψεύδει. 

Το ΦΕΚ τελικά δημοσιεύτηκε. Από τις 11 Ιουνίου επανέρχονται στις θέσεις τους οι παυθέντες το 1935 δήμαρχοι και κοινοτάρχες στην Αθήνα και αλλού αλλά στη Θεσσαλονίκη υπάρχει μια μικρή καθυστέρηση. Οι εφημερίδες δημοσιεύουν πανομοιότυπα ρεπορτάζ για το ποιοι επανέρχονται και ποιοι ορκίζονται. Στους Αμπελόκηπους λοιπόν επανέρχονται: «Χρ. Αρβανίτης πλειοψηφών σύμβουλος, Δ. Χ”Διαμαντής, Π. Χ”Παναγιώτου, Δ. Αναστασιάδης, Α. Χρόνης, Ε. Τσουκαλάς, Εμ. Τσιριμιδάκης, Γ. Σκουπακίδης, Χ. Κανάκης (όστις εξετοπίσθη και πάλιν), Δ. Θωμαΐδης, Κ. Κασάμπαλης και Δ. Παπαϊωάννου». Άφησα τα ονόματα με τα λάθη της εφημερίδας. Ορκίστηκε λοιπόν ο Αρβανίτης και όχι ο Κανάκης. Έτσι εξηγείται και η παρουσία του Θ. Αδαμίδη στα πρακτικά του 1936 της κοινότητας των Αμπελοκήπων. Πήρε τη θέση του εξόριστου Κανάκη.

Ένα (μικρό) θέμα υπάρχει σχετικά με τους «κόκκινους συμβούλους» που έγραφε το 1934 ο Ριζοσπάστης. Και τότε έπρεπε στη θέση του Αδαμίδη να ήταν ο Κασάμπαλης που πήρε περισσότερους ψήφους, αλλά ίσως να ήταν και απλό λάθος στην καταγραφή των ονομάτων. Μια πιο εξειδικευμένη έρευνα για τα διοικητικά όλων των νέων κοινοτήτων στα πρώτα τους χρόνια νομίζω πως επιβάλλεται, έτσι κι αλλιώς!

Ο Κανάκης λοιπόν είναι ζήτημα αν πρόλαβε να πατήσει το πόδι του στο χώμα του Άη Στράτη την ώρα που το κοινοτικό συμβούλιο Αμπελοκήπων επανέρχονταν στα καθήκοντά του. Στο πρακτικό παράδοσης της Κοινότητας από τον Π. Βαφειάδη στον Χ. Αρβανίτη δεν γίνεται καμία αναφορά στον Χ. Κανάκη.

Πόσο έμεινε αυτή τη φορά στον Άη Στράτη ο Κανάκης; Πού τον βρήκε η Κατοχή; Άγνωστο. Υπάρχουν φήμες αλλά δεν υπάρχουν τεκμήρια. Η απελευθέρωση πάντως τον βρίσκει, πού νομίζετε; Στον Άη Στράτη, φυσικά.

Πρόλογος συγγραφέα

Γιατί άραγε «Στα ίχνη του κόκκινου Κανάκη»;

Στα ίχνη λοιπόν επειδή είναι ελάχιστες οι αναφορές στον Χρήστο Κανάκη στη βιβλιογραφία της Θεσσαλονίκης και του εργατικού-συνδικαλιστικού κινήματός της. Ο άνθρωπος αυτός, παρόλο που ήταν εκ των πρωταγωνιστών σε κορυφαίες στιγμές της πόλης, δεν μνημονεύεται επαρκώς. Ακόμη κι όταν γράφονται σελίδες επί σελίδων για κάποιο μείζον γεγονός όπως ο «Μάης του 1936» το όνομα του Κανάκη απουσιάζει κι ας ήταν εκεί, εκ των ομιλητών την Κυριακή της κηδείας των θυμάτων και εκ των πρώτων εκτοπισθέντων ως πρωτεργάτης των γεγονότων.

Σελίδες εφημερίδων και πολύτιμα απομνημονεύματα ανθρώπων που ήρθαν σε επαφή με τον Χρήστο Κανάκη είναι τα μονοπάτια που κρύβουν τα ίχνη αυτού του ανθρώπου και είναι εντυπωσιακό πως τα ίχνη αυτά δεν δείχνουν μόνο Κανάκη αλλά δείχνουν τον κοινωνικό αγωνιστή που δεν δίστασε στιγμή να βάλει το χέρι στη φωτιά κι ας κινδύνευε να καεί. Όπως κινδύνευσε, αυτή η ίδια η αγωνιστική του υπόσταση, όταν έγινε μέλος της «παλιάς Κεντρικής Επιτροπής» την οποία ο Νίκος Ζαχαριάδης κατήγγειλε ως δημιούργημα της ασφάλειας και πέρασε όλη τη δοκιμασία της αμφισβήτησης από συντρόφους του και άντεξε και δικαιώθηκε. Δικαίωση που αποτυπώθηκε στα επίσημα βιβλία ιστορίας του κόμματός του, του ΚΚΕ.

Το παρόν βιβλίο είναι, κυριολεκτικά, στημένο λέξη τη λέξη, φράση τη φράση όπως ψάχνει κανείς κάτι πολύτιμο και το βρίσκει κομμάτι κομμάτι, ψηφίδα ψηφίδα.

Και, φυσικά, του κόκκινου Κανάκη. Επειδή, σε καμία πτυχή της πολιτικής του δράσης, δεν άφησε κανένα περιθώριο να του προσαφθεί άλλος προσδιορισμός, από αυτόν της εφημερίδας Ριζοσπάστης από το μακρινό 1934. Την προσήλωσή του στις ιδέες του την πλήρωσε ακριβά. Με την πολυετή εξορία του, με το αίμα των δυο του αγοριών.

Το όνομα Χρήστος Κανάκης ακούγεται ακόμα στη συνοικία όπου διέμενε η οικογένειά του επειδή υπήρξε δραστήριος και παραγωγικός κοινοτάρχης. Όσο κι αν η πρώτη θητεία του ήταν μόλις δεκατρείς μήνες και η δεύτερη δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Δυστυχώς δεν υπάρχουν γραπτές πηγές που να μας οδηγήσουν στο κατ’ εξοχήν αυτοδιοικητικό έργο του. Έργα ασφαλτόστρωσης, παροχή ηλεκτρικού ρεύματος και πόσιμου ύδατος μνημονεύονται από όσους θυμούνται και καταγράφηκαν, έτσι ακριβώς, ως μνήμες. Λείπουν γραπτές αναφορές είτε στον Τύπο, είτε στα αρχεία του Δήμου Αμπελοκήπων-Μενεμένης. Αυτά τα αρχεία, η έλλειψή τους για την ακρίβεια, είναι και ο καημός του ερευνητή. Και τι δεν θα μας έλεγαν τα πρακτικά του 1934-1935 και οι αποφάσεις του κοινοτικού συμβουλίου. Δυστυχώς δεν υπάρχουν.

Η «ανυπαρξία» πηγών για το Αυτοδιοικητικό έργο του Χρήστου Κανάκη κάνει να φαίνεται «πληθωρική» η ύπαρξη τεκμηρίων για το Πολιτικό-Κοινωνικό στίγμα του, έτσι ώστε το πορτραίτο του να έχει τις θερμές αποχρώσεις του κόκκινου χρώματος.

Αν στον ερευνητή τα γραπτά, κυρίως, τεκμήρια είναι απαραίτητα εν τούτοις η απουσία τους δεν ακυρώνει το έργο αυτό καθεαυτό. Για ποιον άλλο λόγο, παρά για την εμπιστοσύνη στις αυτοδιοικητικές του ικανότητες, ο λαός των Αμπελοκήπων θα τον εξέλεγε, το 1957 ως δήμαρχό του πλέον αν και ήξερε πως βρίσκεται εξόριστος στον Άη Στράτη; Δεν έκανε ποτέ τη θητεία του αυτή επειδή η κυβέρνηση του το αρνήθηκε. Και το αρνήθηκε επειδή την κυβέρνηση δεν την ενδιέφεραν τα αυτοδιοικητικά κριτήρια του λαού αλλά η πολιτική-κομματική δράση του εκλεγέντα. Επρόκειτο «περί μαχητικωτάτου και λίαν επικινδύνου κομμουνιστού» κατά τον αρμόδιο υπουργό, λες και αυτοί που τον ψήφισαν δεν το ήξεραν. Το «μαχητικώτατος» και το «κομμουνιστής» ήξεραν. Το «επικίνδυνος» δεν ακούμπησε τον λαό όπως φαίνεται από την ζώσα μνήμη, από την αίσθηση των παλιών Αμπελοκηπιωτών που τον μνημονεύουν με νοσταλγία, αποδίδοντάς του τιμή.

ΥΓ

Το βιβλίο διατίθεται δωρεάν σε όποιον και όποιαν το θελήσει. Είτε με μήνυμα στον εκδότη: ΚΙΑΘ

είτε στον συγγραφέα: Σπ. Λαζ.