Πέμπτη, Απριλίου 26, 2018

Ιστορικός περίπατος


















Ξενάγηση σε κτίρια και ταφικά σύνολα κατά μήκος της οδού Λαγκαδά. Απρίλιος 2018. Στο πλαίσιο του Ανοικτού Λαϊκού Πανεπιστημίου του Δήμου Παύλου Μελά

Παρασκευή, Απριλίου 20, 2018

Τρεις ραδιοφωνικές συνεντεύξεις για τρία βιβλία

Στο site όπου συγκεντρώνω τα τεκμήρια της ενασχόλησής μου με τη γραφή (www.tsalimi.gr), προστέθηκαν τρία ηχητικά αρχεία. Τρεις συνεντεύξεις μου στον Γιώργο Καλιεντζίδη και στον ραδιοφωνικό σταθμό 9,58 fm της ΕΡΤ3 από το 2012 έως σήμερα.


Η προϊστορία των δυτικών συνοικιών της Θεσσαλονίκης ταυτίζεται με τη μοναξιά της μεγάλης περιοχής που λεγόταν Ζέιτενλικ. Η μοναξιά αυτή διαταράσσεται στην αυγή του εικοστού αιώνα. Η πόλη απελευθερώνεται από τους Τούρκους, καταφθάνουν στην περιοχή οι πρόσφυγες του 1914, αμέσως μετά έρχονται το 1915 τα συμμαχικά στρατεύματα του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, η πυρκαγιά του 1917 και οι πυροπαθείς. Η δυτική ύπαιθρος της Θεσσαλονίκης, ξαφνικά γεμίζει κόσμο. Στήνονται οικισμοί οι οποίοι παρά τον προσωρινό χαρακτήρα τους δεν θα ερημώσουν ποτέ. Το 1922 είναι κοντά και παγιώνει μία κατάσταση που άρχισε να διαμορφώνεται από το 1914. Στο βιβλίο τεκμηριώνεται το στήσιμο του πρώτου προσφυγικού οικισμού δυτικά της Θεσσαλονίκης· του οικισμού Λεμπέτ που μετεξελίχτηκε στη σημερινή Σταυρούπολη. Ο τίτλος Η μοναξιά του Ζέιτενλικ είναι απόδοση μιας φράσης του L. Abastado που αναφέρεται στα τελευταία χρόνια ενός εκ των ηγούμενων των Λαζαριστών στη Θεσσαλονίκη, του I. B. Bonnieu.



Από το 1914 και μέχρι το 1919 η, εκτός των τειχών, δυτική Θεσσαλονίκη εγκατέλειψε την ρουτίνα ενός τοπίου που το διέσχιζαν χείμαρροι και ακαλλιέργητα εδάφη. Ήταν μια ευρεία έκταση όπου τα μόνα ανθρώπινα έργα ήταν δυο νεκροταφεία, δυο επιβλητικά κτίρια των καθολικών και ένα στρατόπεδο κτισμένο κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Και στα όρια αυτού του χώρου τα τσιφλίκια Καρά Χουσεΐν, Λεμπέτ, Χαρμάνκιοϊ και το, απροσδιορίστου εδαφικού αντικρίσματος, τοπωνύμιο Ζέιτενλικ.
Το Λεμπέτ και το Ζέιτενλικ είναι δύο λέξεις που απέκτησαν διαφορετικά νοήματα, ανάλογα με το ποιος τα χρησιμοποιούσε.
Ποιοι, πότε και πώς, λοιπόν, έκαναν χρήση αυτών των ονομάτων; Κρυβόταν κάποιου είδους σκοπιμότητα πίσω από την χρήση αυτή; Η περίοδος 1914-1919 είναι πολύ σημαντική από αυτή τη σκοπιά. Τότε γίνεται μια κοσμογονία στην περιοχή, τον απόηχο της οποίας μπορούμε να αφουγκραστούμε, όχι μόνο από επίσημα έγγραφα και βιβλία, αλλά και από τον επίκαιρο (τότε) λόγο των εφημερίδων. Και ο λόγος των εφημερίδων εκείνης της εποχής ήταν κατάφορτος από ιδεολογήματα και πολιτικές σκοπιμότητες από τις οποίες δεν γλίτωναν ούτε τα απλά ονόματα.
Πεδία βολής, χώροι στρατιωτικών ασκήσεων και αγοραπωλησίες κτημάτων στα εξωτερικά όρια του τοπίου μεταξύ των τριών τσιφλικιών ήταν οι χρήσεις του χώρου πριν και λίγο μετά την Απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης.
Η ίδια η Απελευθέρωση επεφύλαξε κι έναν πιο ουσιαστικό ρόλο στο βασικό δρόμο που διέτρεχε αυτό το τοπίο. Επί της οδού των Σερρών έγινε η αναχαίτιση του Βουλγαρικού Στρατού την κρίσιμη ημέρα της εισόδου του Διαδόχου Κωνσταντίνου στην πόλη και στις παρυφές του στήθηκαν οι σκηνές για τους πρώτους πρόσφυγες και Τούρκους αιχμαλώτους.
Σκηνές και πρόσφυγες επανήλθαν στην δυτική πλευρά του δρόμου και τον Απρίλιο του 1914. Τώρα ήταν Έλληνες κυνηγημένοι από Βούλγαρους και Τούρκους. Με αφορμή την εγκατάσταση αυτών των προσφύγων αρχίζει η μετοικεσία, μα και αντιπαλότητα των τοπωνυμίων Λεμπέτ και Ζέιτενλικ. Λεμπέτ επιλέγουν οι πρόσφυγες κι ας είναι μακρύτερα από το Ζέιτενλικ. Γιατί;
Οι επόμενοι προσωρινοί κάτοικοι της ίδιας περιοχής και στις ίδιες συνθήκες με τους πρόσφυγες είναι οι στρατιώτες της Αντάντ του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, το 1915. Στήνονται γύρω από τον οικισμό προσφύγων Λεμπέτ οι Γάλλοι, αλλά ονομάζουν το στρατόπεδό τους camp de Zeitenlik. Στήνονται πιο ανατολικά προς τα υψίπεδα του παλιού τσιφλικιού Λεμπέτ οι Άγγλοι, αλλά ονομάζουν Lebet road τον δρόμο των Σερρών, την σημερινή οδό Λαγκαδά που διασχίζει την καρδιά του Ζέιτενλικ.
Το βιβλίο παρακολουθεί την εμπλοκή του τοπίου και των τοπωνυμίων στα ανθρώπινα έργα. Στρατιώτες και πρόσφυγες συμβιώνουν και αυτό συμπυκνώνεται στην ίδρυση από τους Γάλλους στρατιώτες σχολείου για τα παιδιά των προσφύγων το 1916.
Η πυρκαγιά του 1917 φέρνει νέο κόσμο στην περιοχή και αναδεικνύεται άλλη μια πτυχή της ώσμωσης ξένων και Θεσσαλονικέων με τους καταυλισμούς των πυροπαθών.
Τι απέμεινε στην περιοχή; Κοιμητήρια και οβίδες. Σχολικά μαθητολόγια (1920-1921) όπου αποτυπώνεται το προσφυγικό δράμα. Οι πρόσφυγες του Λεμπέτ έφυγαν το 1919 (όχι όλοι) για να επανέλθουν το 1922. Η προσωρινή εγκατάσταση ήταν τελικά μόνιμη. Μνημεία στη θέση των τάφων για τους συμμάχους. Άλλο ένα κοιμητήριο στο τοπίο. Οβίδες στα χώματα για πολλά χρόνια μετά. Και τα δύο τοπωνύμια που κονταροχτυπήθηκαν πήγαν και τρύπωσαν σ’ ένα κοιμητήριο το ένα κι ένα ίδρυμα το άλλο. Επίσημο όνομα και (λανθασμένο) παρατσούκλι. Συμμαχικά Κοιμητήρια του Ζέιτενλικ και Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης. Και τα δύο επί της οδού Λαγκαδά, της οδού των Σερρών, του Lebet road.

Μία αναζήτηση προσώπων που θα βρουν τη θέση τους πλάι σε ονόματα. Και αλλιώς: ονοματεπώνυμα, πατρώνυμα μπερδεμένα με ονόματα συζύγων για τις χήρες, λάθη του καταγραφέα αλλά και αυθαιρεσίες στην επιλογή επιθέτου από τον καταγραφόμενο, αναζητούν μάτια και χείλη, ταυτίζονται με ένα βλέμμα και μένουν έτσι στο νου ως ολοκληρωμένη μνήμη. Αυτό είναι το βιβλίο «Μελάφτσα, Ηλιόλουστο: μνήμη πρώτων». Το ταξίδι θα ολοκληρωθεί σε έξι ή επτά μικρούς τόμους και στον καθένα πρόσφυγα που ξεκίνησε από το Φαχρέλ του Καρς και κατέληξε στη Μελάφτσα της Μακεδονίας, θα αντιστοιχηθεί μια οικογένεια, συγγενείς και φίλοι, γεγονότα και καταστάσεις της νέας γης μέχρι που τα ονόματα θα περάσουν σε νέα πρόσωπα, στα εγγόνια των πρώτων.
Μια δεκαετής περιπέτεια με αντικείμενο τον εμπλουτισμό μιας λίστας ονομάτων με φωτογραφίες προσώπων έφτασε στο τέλος της. Καταγράφηκαν οι αρχηγοί οικογενειών που εγκατέλειψαν το φθινόπωρο του 1920 το Φαχρέλ του Καρς και διαμοιράστηκαν σε χωριά της Μακεδονίας. Για όσους από αυτούς έφτασαν στη Μελάφτσα (Ηλιόλουστο) του Κιλκίς τον Μάιο του 1921, αναζητήθηκαν φωτογραφίες. Έτσι συγκροτήθηκε ο πρώτος τόμος της σειράς «Μελάφτσα, Ηλιόλουστο: μνήμη πρώτων». Στους επόμενους τόμους θα δούμε αυτά τα πρόσωπα να πλαισιώνονται από τα άτομα των οικογενειών τους και να συμμετέχουν στις κοινωνικές δραστηριότητες του νέου χωριού τους μέχρι να αποκτήσουν τα πρώτα εγγόνια τους, να αφήσουν τα ονόματά τους παρακαταθήκη. Από κοντά με τους Καυκάσιους του Φαχρέλ, δεκαπέντε μόνο χρόνια αργότερα, έρχονται στο Ηλιόλουστο και κάποιες οικογένειες βλάχων. Μ’ αυτούς θα κλείσει η σειρά. Ένα (ουσιαστικά) βιβλίο που δημιουργήθηκε σελίδα τη σελίδα με υλικό από σεντούκια και κουτιά που είχαν φυλαγμένες φωτογραφίες αγαπημένων προσώπων. Μην σας τρομάζουν τα πολλά ονόματα μέσα στο βιβλίο, δείτε το κι αλλιώς: αυτό το βιβλίο είναι η εκδίκηση των ανωνύμων της Ιστορίας· οι αριθμοί των στατιστικών αποκτούν όνομα, πρόσωπο, οικογένεια, φίλους, χωριό, κοινότητα που θάλλει παρά τα προβλήματα.

Τετάρτη, Απριλίου 04, 2018

Και διακειμενικότητα έχουμε!



Το ψάρεμα στο διαδίκτυο μου έβγαλε δύο νέα λαβράκια. Το πρώτο είναι ένα ποίημά μου που δεν πολυκυκλοφορεί στο διαδίκτυο. Eίναι από την πρώτη μου ποιητική συλλογή και ανθολογήθηκε στο περ. private. Το βρήκα σαν tweet:

Το δεύτερο είναι μια ενσωμάτωση του τίτλου αυτής της πρώτης ποιητικής συλλογής σε ένα νέο ποίημα μιας, άγνωστης σε μένα, ποιήτριας (χωρίς κανένα βιβλιογραφικό σχόλιο από μεριάς της):

Ο τίτλος αυτός είχε μπει και σε ένα βιβλίο διηγημάτων του Γιώργου Σκαμπαρδώνη, το "επί ψύλλου κρεμάμενος" (εκδ. Κέδρος, 2003):


Ένας ακόμη στίχος (φράση καλύτερα, αφού δεν προέρχεται από ποίημα αλλά από ένα μικρό δοκίμιο που δημοσίευσα σαν επίμετρο στη μελέτη μου "Η μοτοσυκλέτα στην ελληνική λογοτεχνία"), μπήκε στο μυθιστόρημα "γυναίκα στις δύο και μισή" (εκδ. Νέοι Ορίζοντες, 2006) του Παναγιώτη Γούτα:




Να λοιπόν που τα βιβλία ζουν και η αύρα των αναπνοών τους φτάνει, ενίοτε, στον δημιουργό τους. Τώρα με το ευλογημένο internet, πιο εύκολα!